Ένα ακόμα πολύ ενδιαφέρον βιβλίο για την περιοχή Τρικάλων εξέδωσε αυτές τις ημέρες ο Φιλολογικός, Ιστορικός, Λογοτεχνικός Σύνδεσμος (Φ.Ι.ΛΟ.Σ.) Τρικάλων, σε συνεργασία με τις Εκδόσεις Κ. & Μ. Σταμούλη (Θεσσαλονίκη), που είναι το υπ’ αρ. 19 της σειράς αυτοτελών βιβλίων «Κείμενα και Μελέτες». Πρόκειται για την μελέτη του Τρικαλινού φιλολόγου – ιστορικού Θεοδώρου Α. Νημά που τιτλοφορείται «Γλωσσάριο Πλατάνου (Βάνιας) Τρικάλων» και φέρει υπότιτλο «Συμβολή στην έρευνα και μελέτη της θεσσαλικής διαλέκτου». Το βιβλίο αυτό αποτελείται από 309 σελίδες σχήματος 24Χ17 εκ. και είναι ο καρπός πολύχρονης έρευνας και μελέτης.
Ειδικότερα το βιβλίο περιλαμβάνει: Πρόλογο του Δ.Σ. του Φ.Ι.ΛΟ.Σ. Τρικάλων (σελ. 11-12), Πρόλογο του ομότιμου καθηγητή Γλωσσολογίας του Παν/μίου Αθηνών κ. Θανάση Νάκα (σελ. 13-14), «Αντί Προλόγου» του Συγγραφέα (σελ.15-16), Συντομογραφίες όρων (σελ. 17-180. Ακολουθεί μία εισαγωγική ενότητα με τίτλο «Ο Πλάτανος (Βάνια). Σύντομα ιστορικά και αρχαιολογικά στοιχεία» (σελ. 19-26), και ακολουθεί εκτενής Εισαγωγή (σελ. 27-34), στην οποία παρουσιάζονται τα «Βασικά γραμματικά γνωρίσματα του ιδιώματος του Πλατάνου», που είναι φυσικά παρόμοια με τα ιδιώματα των γειτονικών χωριών αλλά και της ευρύτερης περιοχής.
Ακολουθεί το κύριο μέρος του βιβλίου με το Γλωσσάριο του Πλατάνου (σελ. 35-296). Σ’ αυτό περιλαμβάνονται περίπου 6.500 λέξεις, οι οποίες καταγράφονται με την τοπική τους προφορά, δίνεται η ερμηνεία και η ετυμολόγησή τους, ενώ παρατίθενται, όπου κρίνεται απαραίτητο, και παραδείγματα με τοπικές ιδιωματικές φράσεις.
Μερικά παραδείγματα:
αλμπέτι και απαλμπέτι (επίρ.) = τελικά, δυστυχώς, το δίχως άλλο. φρ. «απαλμπέτι δεν τουν πρόλαβα» [τ. elbet/elbette = βεβαίως, ασφαλώς, δίχως άλλο].
ανάλιμα (επίρ.) = ανάποδα, από τον λαιμό. λέγεται 1) σε καταστάσεις που δεν ευχαριστιέται κάποιος το φαγητό του ή του κάθεται στον λαιμό λόγω κάποιου εμποδίου ή δυσαρέστου συμβάντος, 2) μτφ. όταν κάτι ευχάριστο καταλήγει σε δυσάρεστο. φρ. «μι βγήκι ανάλιμα» = δεν το ευχαριστήθηκα [επίθ. ανάλαιμος < αρχ. ανά + λαιμός].
γκρίμπα, η = καμπούρα [αρχ. γρυπός, σλ. grba = καμπούρα].
γραπατσώνου, αόρ. γραπάτσουσα = πιάνω κάτι σφιχτά [γραπώνω < ιτ. grappare].
δέουντα, τα = χαιρετίσματα, χρειαζούμενα [αρχ. δέον < ρ. δει].
ζακόνι, το = έθιμο, συνήθεια. φρ. «κάθι χώρα κι ζακόνι, κάθι μαχαλάς κι τάξη» [σλ. zakon, αλβ. zakón].
κουμπές, ο = θόλος, τρούλος εκκλησίας ή τζαμιού [τ. kubbe].
κουμάσι, το = κατάλυμα χοίρων, χοιροστάσιο. μτφ. παλιάνθρωπος, μασκαράς· φρ. «καλό κουμάσι είνι κι αυτός» [τ. kumaş].
λουχνάρι, το = είδος σπυριού με πύον και πόνο, εξάνθημα με φλεγμονή, κοινώς καλόγερος [δουθνάρι < δοθιηνάριον < αρχ. δοθιήν = μικρό εξόγκωμα].
λυσσιακά, τα = μεγάλη μανία (θέληση) για κάτι. φρ. «έφαγι τα λυσσιακά τ’» (λέγεται γι’ αυτόν που προσπαθεί επίμονα να πετύχει τον σκοπό του) [αρχ. λύσσα].
μάνταλου, το = σύρτης ασφαλείας, ξύλο ή σίδερο που μπαίνει πίσω από την πόρτα για να την ασφαλίζει [ελνστ. μάνδαλος].
μιντούλι, το = μυελός οστών [μσν. μεδούλιον, υποκ. του λατ. medulla].
ντιρέκι, το = δοκάρι, στύλος. μτφ. ψηλός και άχαρος [τ. direk].
ξιτζανάου, αόρ. ξιτζάντσα = ξεφεύγω, αμελώ τα καθήκοντά μου, τεμπελιάζω.
πιδούκλι, το = πέδη, μικρό σχοινί με το οποίο δένουν τα μπροστινά πόδια των ζώων για να μην απομακρύνονται κατά την βοσκή [μσν. πέδικλον < λατ. pediculum].
ρουπώνου, αόρ. ρούπουσα = γεμίζω, χορταίνω, σφραγίζω, κλείνω τους πόρους [σλ. rupa = οπή, άνοιγμα].
τσιατί, το = σκελετός της στέγης με τα σανίδια πριν τοποθετηθούν τα κεραμίδια [τ. çati].
φλουμώνου, αόρ. φλόμουσα = ναρκώνω με φλόμο, καπνίζω, αναισθητοποιώ. μτφ. ζαλίζω με τα πολλά ψέματα που λέω. φρ. «μας φλόμουσι μι τα ψέματα» [μσν. < αρχ. φλόμος].
φρίξη, η = τρομάρα, λαχτάρα, φόβος. φρ. «πήρι φρίξη» = έφριξε, φοβήθηκε [αόρ. έφριξα του αρχ. ρ. φρίττω].
Το βιβλίο περιλαμβάνει και ένα χρήσιμο Παράρτημα (σελ. 297-306), το οποίο περιέχει τις ενότητες: 1)Τοπωνύμια Πλατάνου, 2) επώνυμα κατοίκων Πλατάνου, 3) Βαπτιστικά ονόματα κατοίκων Πλατάνου, 4) Ονόματα κατοίκων Βάνιας καταγεγραμμένα κατά την οθωμανική απογραφή του 1454/55. Τέλος (σελ. 307-310), παρατίθεται η πλούσια Βιβλιογραφία που χρησιμοποίησε ο Συγγραφέας.
Την επεξεργασία και σελιδοποίηση του κειμένου έκανε η Ιωάννα Κ. Κορδαλή, ενώ το εξώφυλλο φιλοτέχνησε η Ελευθερία Κεφαλοπούλου. Διατίθεται στα βιβλιοπωλεία.
Στον Πρόλογο του Δ.Σ. του Φ.Ι.ΛΟ.Σ., μεταξύ άλλων, σημειώνονται:
«Κάθε βιβλίο, που αποπειράται να ανιχνεύσει το γλωσσικό υπόβαθρο ενός λαού ή μιας περιοχής, δεν φιλοδοξεί μόνον να φωτίσει τις αθέατες διαδρομές της επικοινωνίας των ανθρώπων αλλά και να αποκαλύψει τα εσώτερα δώματα της σκέψης τους. Κι αυτό γιατί ο άνθρωπος δεν είναι τίποτα περισσότερο από τον τρόπο που σκέπτεται και από τις λέξεις που επινοεί για να εξωτερικεύει τις σκέψεις του διαμορφώνοντας έτσι τον επικοινωνιακό ιστό. Αυτός ο επικοινωνιακός ιστός με εργαλεία τις λέξεις δεν εξαντλείται στην απλή κοινοποίηση πληροφοριών αλλά συνιστά φορέα συναισθημάτων, αναγκών, αξιών, πεποιθήσεων και αναζητήσεων. Με τις λέξεις αντιπαλεύουμε τα άγχη μας, τις αγωνίες μας και δίνουμε μορφή στα ερωτήματά μας για τον κόσμο και την ζωή μας. […] Το παρόν πόνημα του φιλολόγου ερευνητή δρος Θεοδώρου Νημά αναζητά με επιμονή και διεισδυτικότητα τις υπόγειες διαδρομές της γλωσσικής ταυτότητας των κατοίκων του Πλατάνου στην πορεία του χρόνου. Σ’ αυτό καταχωρούνται περίπου 6.500 λέξεις κοινές αλλά και λέξεις σπάνιες ή ιδιωματικές με τις οποίες τα μέλη της τοπικής κοινωνίας επικοινωνούσαν (και επικοινωνούν ακόμα), αλλά και αλληλοαναγνωρίζονται ως διακριτή κοινότητα. […] Ο συγγραφέας του παρόντος […] αναδεικνύει με επιστημονική πληρότητα και γλωσσική επάρκεια την γλωσσική ιδιαιτερότητα και τον εκφραστικό πλούτο της ιδιαίτερης πατρίδας του. […]Το βιβλίο αυτό δεν χαρακτηρίζεται από στείρο γλωσσικό εγκυκλοπαιδισμό, δεν είναι ένα ακόμη λεξικό στα τόσα άλλα· είναι ένα εργαλείο χρήσιμο και χρηστικό για να κατανοήσουμε καλύτερα ανθρώπους και κοινωνίες που αγωνίστηκαν να διασώσουν την ψυχή τους και τις ιδιαιτερότητές τους μέσα από τις λέξεις που συνιστούν “το όχημα της σκέψης”».
Ο καθηγητής Θανάσης Νάκας, στο Προλογικό του σημείωμα, επισημαίνει:
«Το έργο του Θεόδωρου Νημά που σχετίζεται με την έρευνα και τη μελέτη θεμάτων ιστορίας, τοπικής ιστορίας, λαογραφίας, νεοελληνικής φιλολογίας και γλώσσας είναι ιδιαίτερα πλούσιο, πρωτότυπο και σημαντικό. Το παρόν βιβλίο αποτελεί μια σημαντική συμβολή στον τομέα της νεοελληνικής διαλεκτολογίας και, ειδικότερα, στην έρευνα και τη μελέτη των θεσσαλικών ιδιωμάτων.
Στο Γλωσσάριο Πλατάνου (Βάνιας) Τρικάλων γίνεται μια σφαιρική αποτύπωση του γλωσσικού ιδιώματος του γενέθλιου τόπου του συγγραφέα. Στην αρχή του βιβλίου, σε δύο εισαγωγικά σημειώματα, δίνονται «σύντομα ιστορικά και αρχαιολογικά στοιχεία» για το χωριό Πλάτανος (πρώην Βάνια), αφενός, και, αφετέρου, χρήσιμες πληροφορίες σχετικά με τη φωνητική και τη γραμματική του ιδιώματος. Στην εξακρίβωση των στοιχείων της έρευνάς του, ο συγγραφέας στηρίχθηκε και σε μαρτυρίες συγχωριανών του, καθώς και σε γλωσσάρια άλλων θεσσαλικών χωριών, ενώ σε ό,τι αφορά την ετυμολογία συμβουλεύθηκε τα πλέον έγκυρα λεξικά (αναφέρονται στη Βιβλιογραφία). Με βάση και την προσωπική μου πολυετή εμπειρία σε θέματα καταγραφής και μελέτης των γεωγραφικών ποικιλιών της γλώσσας μας, ενθάρρυνα τον συγγραφέα να μην αποκλείσει από τη συλλογή του λέξεις που είναι γνωστές και από άλλα γλωσσικά ιδιώματα. Όχι μόνο αθησαύριστες έως τώρα λέξεις, αλλά και μία επιπλέον σημασία ή απόχρωση σημασίας γνωστής ήδη λέξης να διασώζεται στο ιδίωμα του Πλατάνου, το κέρδος για τη γλώσσα είναι μεγάλο. Όπως πολύ σωστά υπογραμμίζει στην εισαγωγή του και ο συγγραφέας: “Και μια ελληνική λέξη να χαθεί είναι κρίμα!».
Ο Συγγραφέας στον Πρόλογό του, σημειώνει:
«Η Θεσσαλική διάλεκτος, στην οποία συμπεριλαμβάνεται φυσικά και η διάλεκτος των Χασίων, όπου οριακά τοποθετείται και ο Πλάτανος (πρώην Βάνια), ανήκει στην Βόρεια ομάδα των γλωσσικών ιδιωμάτων. Κύρια χαρακτηριστικά της ομάδας αυτής, η οποία ομιλείται από τον Κορινθιακό κόλπο και βορειότερα (Ρούμελη, Θεσσαλία, Ήπειρος, Μακεδονία, Θράκη, Νησιά Βορείου Αιγαίου), είναι: α) η κώφωση, ήτοι η μεταβολή των άτονων ε (ε, αι) και ο (ο, ω) σε ι και ου αντιστοίχως, όπως π.χ. πιρίμινι αντί περίμενε, κιρί αντί κερί και άγουρους αντί άγορος, νικάου αντί νικάω, και β) η αποβολή ή ουρανοποίηση, ιδίως στη λήγουσα, των άτονων ι (η, ι, υ, οι, ει) και του ου, όπως π.χ. αγύρστους αντί αγύριστος, αγιάζι αντί αγιάζι.
Στο παρόν Γλωσσάριο καταγράφονται και πολλές λέξεις, οι οποίες έχουν τουρκική, σλαβική, αλβανική ή ιταλική προέλευση, οι περισσότερες όμως έχουν αρχαία ελληνική ρίζα. Ο μεγάλος Θεσσαλός δάσκαλος Αχιλλέας Τζάρτζανος πίστευε ότι η συλλογή και καταγραφή των τουρκικών και άλλων ξενόγλωσσων λέξεων που διατηρήθηκαν ακόμα σε χρήση είναι απαραίτητη, διότι «μια τέτοια συλλογή και ερμηνεία των τουρκικών λέξεων θα διευκόλυνε πολύ τους μελετητάς της ιστορίας και της λαογραφίας της Πατρίδος μας».
