Τζαβέλλα – Βασιλείου Ευαγγελία, δασκάλα Δημ. Σχ. Πηγής
(εκφωνήθηκε ως πανηγυρικός την 25η/11/2018)
«Επολεμήσατε άοπλοι εναντίον πανόπλων και ενικήσατε. Μικροί εναντίον μεγάλων και
επικρατήσατε. Δεν ήτο δυνατόν να γίνει άλλως, διότι είσθε Έλληνες. Εκερδίσαμεν χρόνον δια να
αμυνθώμεν. Ως Ρώσοι και ως άνθρωποι σας ευγνωμονούμε» ανακοίνωσε ο Ραδιοφωνικός
Σταθμός της Μόσχας, αναγνωρίζοντας την καθοριστική συμβολή της Ελλάδας στην καθυστέρηση
και τελική αποτυχία της Γερμανικής επίθεσης εναντίον της ΕΣΣΔ (επιχείρηση Barbarossa)
Ήδη από το 1941 ο Χίτλερ επισημαίνει: «Ενώπιον της ιστορίας είμαι υποχρεωμένος να
αναγνωρίσω ότι, από τους μέχρι τώρα αντιπάλους μας, ο Έλληνας στρατιώτης πολέμησε με
εξαιρετική γενναιότητα», ενώ ο Ντε Γκολ δηλώνει: «Είμαι ανίκανος να δώσω το κατάλληλο εύρος
της ευγνωμοσύνης που αισθάνομαι για την ηρωική αντίσταση του λαού της Ελλάδας». Οι
δηλώσεις αυτές δεν είναι τίποτα άλλο παρά οι αυθεντικές μαρτυρίες αρνητικών και θετικών
πρωταγωνιστών της κρίσιμης εποχής εκείνης, για την πραγματική ιστορία ενός μικρού λαού ο
οποίος όμως με την αξιοπρέπειά του και το θάρρος του διέσωζε πάντα, και στις πιο τραγικές
στιγμές της ανθρωπότητας, τις μεγάλες αξίες που γέννησε διαχρονικά αυτός ο τόπος.
Την 25η Νοεμβρίου, ημέρα της Εθνικής Αντίστασης, μας δίνεται η ευκαιρία για να
θυμηθούμε, να αναλογιστούμε και να τιμήσουμε τους αγώνες και τις θυσίες του ελληνικού λαού,
στην περίοδο της τριπλής κατοχής (Γερμανικής, Ιταλικής, Βουλγαρικής), ενάντια στο Φασισμό και
το Ναζισμό. Ενάντια στην άθλια και δόλια συμμαχία των δυνάμεων του Άξονα, συμμαχία ηγεσιών,
που θέλησαν να υποδουλώσουν και να καθυποτάξουν το σύνολο των υπολοίπων λαών και να
καταστρατηγήσουν κάθε έννοια δικαίου, με μοναδικό στόχο την εξυπηρέτηση των συμφερόντων
τους, εις βάρος όλων όσοι ήταν αδύναμοι να υπερασπιστούν τον εαυτό τους και το δίκιο τους.
Με την εισβολή των γερμανικών στρατευμάτων στην Ελλάδα τέθηκε σε κίνηση ο
οικονομικός μηχανισμός του καθεστώτος κατοχής που βασίστηκε στην υφαρπαγή των
παραγωγικών πόρων της χώρας.
Με κατοχικές κυβερνήσεις, κατοχικό νομισματικό σύστημα, δημοσιονομικούς κανόνες,
εμπόριο, βιομηχανία, μαύρη αγορά και εργατικό δυναμικό, η οικονομία λειτούργησε με
διαστρεβλώσεις και ιδιότυπους κανόνες ακολουθώντας και υπακούοντας στους παλμούς του
πολέμου. Ενός πολέμου που διεξήχθη με συγκεκριμένους πολιτικούς και οικονομικούς στόχους.
Η κατάρρευση της οικονομίας ήταν ραγδαία και αναπόφευκτη. Ολόκληρος ο παραγωγικός
πλούτος της χώρας είτε καταστράφηκε κατά την προέλαση της εχθρικής λαίλαπας είτε τον
ιδιοποιήθηκαν οι εισβολείς.
Ο λαός βιώνει με σκληρό τρόπο τις συνέπειες της κατοχής. Ο μεγάλος λιμός, ο
πληθωρισμός, η καταναγκαστική εργασία, η υλική και ηθική εξόντωση κοινωνικών ομάδων, οι
βομβαρδισμοί, το κάψιμο χωριών και πόλεων, εγείρουν την αγανάκτηση όσων αντιμετωπίζουν τις
συνέπειες της κατοχής. Η κοινωνική ένταση μετατρέπεται σε εκρήξεις οργής και προοδευτικά σε
επιθυμία και επιλογή εναντίωσης στην κατοχή, δηλαδή αντίστασης με κάθε τρόπο.
Η αντίσταση αυτή, έδωσε νέα ελπίδα στο λαό. «Ο φασισμός δεν είναι ανίκητος» ήταν το
μήνυμα που απλώνεται παντού.
Η πρώτη επιβεβαιωμένη πράξη αντίστασης στην Ελλάδα έγινε το βράδυ της 30ης Μαΐου
1941, μια ημέρα πριν από το τέλος της Μάχης της Κρήτης. Δύο νεαροί φοιτητές, ο Απόστολος
Σάντας, φοιτητής της Νομικής και ο Μανώλης Γλέζος, φοιτητής στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο
Αθηνών, ανέβηκαν στην βορειοδυτική πλαγιά της Ακρόπολης και κατέβασαν τη γερμανική σημαία
που είχαν τοποθετήσει εκεί οι αρχές κατοχής.
Το πρώτο ευρύτερο κίνημα αντίστασης αναπτύχθηκε στη Βόρεια Ελλάδα, όπου οι
Βούλγαροι προσαρτούσαν στη κατοχή τους ελληνικά εδάφη. Η πρώτη μαζική εξέγερση
σημειώθηκε στη πόλη της Δράμας, στη βουλγαρική ζώνη κατοχής. Τη νύχτα της 28ης
Σεπτεμβρίου 1941, ο λαός της Δράμας και τα προάστια ξεσηκώθηκαν. Άσχημα οργανωμένη, αυτή
η εξέγερση κατεστάλη από τον βουλγαρικό στρατό, ο οποίος ανταπέδωσε με την εκτέλεση πάνω
από τριών χιλιάδων ανθρώπων στη Δράμα μόνο. Υπολογίζεται ότι δεκαπέντε χιλιάδες Έλληνες
έχασαν τη ζωή τους συνολικά από το βουλγαρικό στρατό κατά τη διάρκεια της επιχείρησης
καταστολής της εξέγερσης τις επόμενες εβδομάδες και στην ύπαιθρο ολόκληρα χωριά
λεηλατήθηκαν.
Ένοπλες ομάδες, αποτελούμενες από αντάρτες εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στα βουνά
της Μακεδονίας τον Οκτώβριο του 1941 και η πρώτη ένοπλη σύγκρουση με τις δυνάμεις κατοχής
είχε ως αποτέλεσμα τη δολοφονία 488 αμάχων ως αντίποινα από τους Γερμανούς καταφέρνοντας
να περιορίσει την αντιστασιακή δράση για τους επόμενους μήνες.
Ωστόσο, αυτές οι εγκληματικές ενέργειες, μαζί με τη λεηλασία των φυσικών πόρων της
χώρας από τους κατακτητές, έστρεψε περισσότερους Έλληνες εναντίον τους.
Η πρώτη μεγάλη αντιστασιακή ομάδα που ιδρύθηκε, ήταν το ΕΑΜ (Εθνικό Απελευθερωτικό
Μέτωπο). Μέχρι το 1944, το ΕΑΜ έγινε το πιο ισχυρό αντιστασιακό κίνημα στην Ευρώπη, με
περισσότερα από 1.800.000 μέλη. Οργανώθηκε από το Κομμουνιστικό Κόμμα Ελλάδος (ΚΚΕ) και
άλλα μικρότερα κόμματα όπως η Σοσιαλιστική Ένωση του καθηγητή Σβώλου, το Σοσιαλιστικό
Κόμμα Λαϊκής Δημοκρατίας, το Ενωμένο Σοσιαλιστικό Κόμμα και το Αγροτικό κόμμα, ενώ όλα τα
μεγάλα αστικά πολιτικά κόμματα αρνήθηκαν να συμμετάσχουν είτε στο ΕΑΜ ή σε οποιοδήποτε
άλλο κίνημα αντίστασης.
Στις 16 Φεβρουαρίου 1942, το ΕΑΜ έδωσε άδεια στον Θανάση Κλάρα (αργότερα γνωστός
ως Άρης Βελουχιώτης) να εξετάσει τις δυνατότητες για μια νικηφόρα ένοπλη αντίσταση. Τον
Φεβρουάριο του 1942, σχηματίστηκε ένα στρατιωτικό σώμα, που ονομάστηκε Ελληνικός Λαϊκός
Απελευθερωτικός Στρατός (ΕΛΑΣ), το οποίο πρώτα θα ενεργούσε στα βουνά της Κεντρικής
Ελλάδας, με τον Άρη Βελουχιώτη ως επικεφαλής. Σύντομα οι πρώτοι αντάρτες εντάχθηκαν στον
ΕΛΑΣ και πολλές μάχες δόθηκαν εναντίον των Ιταλών και των Ναζί.
Το δεύτερο κίνημα αντίστασης, ήταν το φιλο-βενιζελικό Εθνικός Δημοκρατικός Ελληνικός
Σύνδεσμος (ΕΔΕΣ), με επικεφαλής τον συνταγματάρχη Ναπολέοντα Ζέρβα και πολιτικό αρχηγό
τον εξόριστο δημοκρατικό στρατηγό Νικόλαο Πλαστήρα. Παρά το γεγονός ότι η ίδρυσή του είχε
ανακοινωθεί στα τέλη του 1941, δεν υπήρχαν στρατιωτικές πράξεις του μέχρι το 1942, δηλαδή
μέχρι την εμφάνιση του ΕΛΑΣ. Τον Ιούλιο του 1942, ο Ναπολέων Ζέρβας ανακοίνωσε την ίδρυση
του ΕΔΕΣ και την δραστηριοποίησή του αρχικά στην περιοχή της Αιτωλοακαρνανίας.
Ένα τρίτο μικρότερο κίνημα ήταν η Εθνική και Κοινωνική Απελευθέρωσις- ΕΚΚΑ, με
επικεφαλής τον συνταγματάρχη Δημήτριο Ψαρρό, που δρούσε τοπικά στην περιοχή του όρους
Γκιώνα στην Ήπειρο.
Αν αναρωτηθούμε ποιοι ήταν οι σκοποί της Εθνικής Αντίστασης η απάντηση έρχεται από
την ιδρυτική προκήρυξη του 1942 που αναφέρει τις εξής προτάσεις:
Προστασία του πληθυσμού κατά της πείνας, της αρρώστιας και της φτώχειας.
Ενεργή και παθητική αντίσταση κατά των δυνάμεων κατοχής και των συνεργατών τους.
Αναπτέρωση του ηθικού του λαού. Αντίσταση εναντίον κάθε μορφής συνεργασίας.
Καθημερινά σαμποτάζ και παρακώλυση των δυνάμεων κατοχής για αν γίνει φανερό ότι το
πολεμικό τους υλικό δεν κατασκευάζεται από ελληνικά χέρια ή ελληνικές πρώτες ύλες.
Ενεργή αντίσταση κατά της βίας, βία στη βία, ένοπλος αγώνας και τελικά ένοπλη εξέγερση.
Οι μορφές αντίστασης υπήρξαν ποικίλες και σε διάφορους τομείς. Απεργίες φοιτητών και
δημοσίων υπαλλήλων, τεράστιες διαδηλώσεις στις πόλεις και ιδιαίτερα στην Αθήνα με μεγαλύτερη
αυτή της 5ης Μαρτίου 1943, με την οποία ματαίωσαν την πολιτική επιστράτευση και τη μη
αποστολή Ελλήνων στη Γερμανία ως κατοχικό εργατικό δυναμικό, παράνομοι εορτασμοί εθνικών
επετείων και αναγραφή συνθημάτων στους τοίχους, εκτύπωση και διανομή παράνομου τύπου και
προκηρύξεων, δολιοφθορές σε αυτοκίνητα πλοία και τρένα, ανατινάξεις κτηρίων, εργοστασίων,
γεφυρών, με πιο γνωστή περίπτωση την ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου, καταστροφές
ορυχείων ιδιαίτερα βωξίτη και παρακώληση της μεταφοράς πρώτων υλών για τη γερμανική
πολεμική βιομηχανία, υποστήριξη και απόκρυψη συμμάχων, ενέδρες, συμπλοκές και μάχες με τη
μορφή ανταρτοπόλεμου κυρίως στην ύπαιθρο.
Οι κατακτητές αναγκάστηκαν να αξιολογήσουν ξανά τα δεδομένα και να λάβουν νέα μέτρα.
Υποεκτιμώντας, αρχικά, τη δράση της αντίστασης εγκατέστησαν μόνο την 12η μεραρχία στον
Ελλαδικό χώρο, η οποία όμως μετά το 1943 αντικαθίσταται με την Ομάδα Στρατού Ε. Ο συνολικός
αριθμός των κατοχικών δυνάμεων στην Ελλάδα υπολογίζεται σε 300.000 άντρες, όταν στη Γαλλία
υπήρχαν μόλις 1600.
Οι ειδικές επιχειρήσεις, συντονισμένες και συγχρονισμένες από τους συμμάχους, σύμφωνα
με τον αρχηγό της Βρετανικής στρατιωτικής Αποστολής Κρις Γουντχάουζ ήταν τρεις:
Η πρώτη ήταν η ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου στις 25 Νοεμβρίου 1942,
γνωστή ως επιχείρηση «Χάρλιγκ». Έλαβαν μέρος 120 άντρες του ΕΛΑΣ υπό τον Άρη
Βελουχιώτη, 65 άντρες του ΕΔΕΣ υπό τον Ναπολέοντα Ζέρβα και 12 Βρετανοί κομάντος,
ενώ την γέφυρα υπερασπιζόταν μία φρουρά αποτελούμενη από εκατό Ιταλούς στρατιώτες
και πέντε Γερμανούς, οι οποίοι διέθεταν βαρύ οπλισμό. Η επιχείρηση της γέφυρας του
Γοργοποτάμου αποτελεί μία από τις σημαντικότερες πράξεις αντίστασης στην κατεχόμενη
Ευρώπη την περίοδο του Δευτέρου Παγκοσμίου.
Η δεύτερη ήταν μια σειρά επιχειρήσεων το καλοκαίρι του ’43 για την υποστήριξη των
συμμαχικών αποβάσεων στην Ιταλία και την παραπλάνηση των Γερμανών σχετικά με την
τοποθεσία της συμμαχικής απόβασης γνωστή με την κωδική ονομασία «άνιμαλς». Ο ρόλος
της αντίστασης ήταν να επιτεθεί κατά του γερμανικού συστήματος συγκοινωνιών, ακριβώς
σαν να επρόκειτο να γίνει συμμαχική απόβαση στην Ελλάδα. Και αυτή όπως και η πρώτη
επιχείρηση στέφθηκαν με απόλυτη επιτυχία.
Η τρίτη ήταν η επιχείρηση για την παρενόχληση της Γερμανικής οπισθοχώρησης από την
Ελλάδα τον Σεπτέμβριο του 1944 γνωστή ως επιχείρηση «Κιβωτός του Νώε» ή «Κιβωτός».
Μια ακόμη παραπλανητική επιχείρηση η οποία απέβλεπε στην παρεμπόδιση των
Γερμανών να πάρουν τον βαρύ οπλισμό τους και στην αποδιοργάνωσή τους, έτσι ώστε να
έχουν ανάγκη ανασυγκρότησης πριν διατεθούν για επιχειρήσεις σε οποιοδήποτε άλλο
μέτωπο και κυρίως σ’ αυτό της Γαλλίας. Η επιχείρηση αυτή δεν ήταν ιδιαίτερα επιτυχής
μιας και ήδη είχε αρχίσει ο εμφύλιος πόλεμος μεταξύ ΕΔΕΣ και ΕΛΑΣ.
Οι επιτυχίες της εθνικής αντίστασης τρομάζουν τους κατακτητές και κυρίως τη θλιβερή
μειονότητα των δοσίλογων Ελλήνων που τάχθηκαν δίπλα τους. Η απάντηση τους, στο έπος της
αντίστασης, είναι η δημιουργία των Ταγμάτων Ασφαλείας από την κατοχική κυβέρνηση του Ιωάννη
Ράλλη, με σαφή αντικομουνιστική στόχευση και τα οποία οπλίστηκαν από τη Βέρμαχτ, αφού
εξοικονομούσαν γερμανικό αίμα, αλλά και επειδή τα υπάρχοντα σώματα ασφαλείας δεν έδειχναν
τον απαιτούμενο ζήλο να χτυπήσουν το ΕΑΜ/ΕΛΑΣ. Τα τάγματα αυτά δημιουργήθηκαν διά
Νόμου που εκδόθηκε στις 18 Ιουνίου 1943 και με την ίδρυσή τους προοιωνίζεται η ολέθρια
κατεύθυνση προς τον εμφύλιο.
Τι άφησε πίσω του το φάντασμα του φασισμού; Οι κατακτητές ανέκαθεν γύρευαν πάντα τις
εύκολες λύσεις. Όσο οι αντάρτες στα βουνά έδιναν την δική τους μάχη, οι Γερμανοί, έπαιρναν
ομήρους, έκαιγαν χωριά, λήστευαν, βίαζαν κατακρεουργούσαν τον άμαχο, τον κατακτημένο
«ουδέτερο». «Οι ουδέτεροι ποτέ δεν επιβάλλονται στα γεγονότα. Πάντα βυθίζονται. Μόνο το αίμα
κινεί τους τροχούς της Ιστορίας», έλεγε ο Μουσολίνι. Η ουδετερότητα τούς ήταν άχρηστη. Έπρεπε
να συνεργαστείς, να προδώσεις τα «θρασίμια» που τολμούσαν να τους κάνουν ζημιές. Ή με
αυτούς ή με τους άλλους.
Πώς πλήρωσε ο λαός μας την ηρωική του στάση;
Σύμφωνα με την «έκθεση Δοξιάδη», η οποία συντάχθηκε το 1946 και σώζεται στην Εθνική
Βιβλιοθήκη της Ελλάδος υπό τον τίτλο «Θυσίες της Ελλάδος: Αιτήματα και επανορθώσεις στον Β’
Παγκόσμιο πόλεμο»
3.700 πόλεις και οικισμοί καταστράφηκαν από βομβαρδισμούς, λεηλασίες και πυρπολήσεις
1.200.000 κάτοικοι, δηλαδή το 18% του πληθυσμού της χώρας έμειναν άστεγοι
88.000 αγροτικές οικογένειες ζούσαν σε ερείπια και 100.000 αστικές οικογένειες υπό άθλιες
συνθήκες
15.000 καταστηματάρχες και βιοτέχνες έχασαν την επαγγελματική τους στέγη
80.000 οικογένειες πούλησαν τα σπίτια τους και έχασαν την περιουσία τους
5.000 σχολεία καταστράφηκαν
1.5 εκατ. άνθρωποι ζούσαν σε σπίτια χωρίς τζάμια, φως ή θέρμανση
Και σε όλους όσοι, σήμερα υποστηρίζουν ότι οι Ναζί δεν πείραζαν αν δεν τους ενοχλούσες,
απαντά ο Σαρτρ : «Ο φασισμός δεν ορίζεται από τον αριθμό των θυμάτων, αλλά από τον τρόπο
που τα σκοτώνει». Δεν χαρακτηρίζεται γενναίος όποιος αναμετριέται με τον αδύναμο, όποιος δίνει
τη χαριστική βολή στον εκτελεσμένο, αυτός που κλείνει σε σχολειά και εκκλησίες τους αμάχους και
τους καίει ζωντανούς. Κανένας πολιτισμός δεν δικαιολογεί τη θηριωδία.
Και ούτε δύναται κανένας δυνάστης να επιβληθεί δια της βίας επί μακρόν. Ο λαός θα
αντιστέκεται στην καταπάτηση των δικαιωμάτων του και θα αγωνίζεται για το δίκιο του, την
ελευθερία του, την αξιοπρέπειά του, το ειρηνικό μέλλον των παιδιών του.
Η συνέχεια της ιστορίας είναι γνωστή. Δυστυχώς αυτοί που κινούν τα νήματα της
ανθρωπότητας είχαν προαποφασίσει την εξέλιξη του πολέμου για μας. Η χώρα δεν πρόλαβε να
χαρεί για πολύ την απελευθέρωση, η οποία επισκιάστηκε από τον εμφύλιο σπαραγμό που
ακολούθησε. Και κάτω απ’ αυτό το τελολογικό πρίσμα της ευθύνης για τον εμφύλιο, κρίθηκε άδικα
για δεκαετίες η μεγάλη μας εθνική αντίσταση, που έβλεπε την ματαίωση των ιστορικών
προσδοκιών της στις συνθήκες του αρχόμενου ψυχρού πολέμου.
Οι ίδιοι «προστάτες» σήμερα μας απειλούν ξανά με άλλα μέσα. Όμως τώρα εκτός των
άλλων δεινών που υφιστάμεθα αντιμετωπίζουμε και την αναβίωση του φασισμού. Χρέος μας να
αποτρέψουμε τον φανατισμό των νέων, θέλουμε νεολαία με ξεκάθαρο, προοδευτικό μυαλό και
ορθή κρίση. Ο Μάνος Χατζιδάκις αναφέρει: «Ο νεοναζισμός, ο φασισμός, ο ρατσισμός και κάθε
αντικοινωνικό και αντιανθρώπινο φαινόμενο συμπεριφοράς δεν προέρχεται από ιδεολογία, δεν
περιέχει ιδεολογία, δεν συνθέτει ιδεολογία. Είναι η μεγεθυμένη έκφραση-εκδήλωση του κτήνους
που περιέχουμε μέσα μας χωρίς εμπόδιο στην ανάπτυξή του, όταν κοινωνικές ή πολιτικές
συγκυρίες συντελούν, βοηθούν, ενισχύουν τη βάρβαρη και αντιανθρώπινη παρουσία του. Η μόνη
αντιβίωση για την καταπολέμηση του κτήνους που περιέχουμε είναι η Παιδεία. Η αληθινή Παιδεία
και όχι η ανεύθυνη εκπαίδευση και η πληροφορία χωρίς κρίση και χωρίς ανήσυχη
αμφισβητούμενη συμπερασματολογία. Αυτή η παιδεία που δεν εφησυχάζει, ούτε δημιουργεί
αυταρέσκεια στον σπουδάζοντα, αλλά πολλαπλασιάζει τα ερωτήματα».
Στην επέτειο του Πολυτεχνείου τα παιδιά, στο Δημοτικό Σχολείο Πηγής, τραγουδούσαν:
«…απάντηση θα πάρουν ενότητα κι αγώνα, για να βρουν ανάπαυση οι πρώτοι νεκροί…». Αυτό
ακριβώς ισχύει και για την εθνική αντίσταση! Οι εκατοντάδες χιλιάδες άνθρωποι, άντρες και
γυναίκες που πέρασαν από τις οργανώσεις της εθνικής αντίστασης δεν ήταν γεννημένοι ήρωες.
Ήταν καθημερινοί άνθρωποι που προσπαθούσαν να απαλλαγούν από τον φόβο και την υποταγή,
υπηρετώντας με αυτοθυσία το ιδεώδες της εθνικής απελευθέρωσης και της συλλογικής και
ατομικής χειραφέτησης.
Σ’ όλους αυτούς περισσότερο από κάθε άλλον ταιριάζει το επίγραμμα του Σιμωνίδη στον
τάφο των Σαλαμινομάχων: «Ακμάς εστακυίαν επί ξυρού Ελλάδα, πάσαν ταις εαυτών ψυχαίς
κείμεθα ρυσάμενοι» Δηλαδή “όταν η Ελλάδα έστεκε στου ξυραφιού την κόψη, εμείς την κρατήσαμε
ζωντανή θυσιάζοντας την ίδια την ζωή μας”.
