Εξ’ ανθρωπίνης συγκράσεως. Το συναμφότερον του ανθρώπου και ο απαγορευμένος καρπός της σωματικότητας.
(2ο μέρος)
Πρεσβυτέρου Ηρακλή Φίλιου
Θεολόγου, Βαλκανιολόγου
Κληρικού της Ιεράς Μητροπόλεως Σταγών & Μετεώρων
Το συναμφότερον του ανθρώπου.
Για να αντιληφθούμε τη σχέση Θεού – κόσμου είναι απαραίτητο να σημειωθεί πως τα τρία πρόσωπα της Αγίας Τριάδος δημιούργησαν ex nihilo (εκ του μηδενός) τον κόσμο ‘’αποκλείοντας κάθε φυσική συγγένεια ανάμεσα στο Θεό και στη δημιουργία και, ταυτόχρονα, κάθε θεωρία περί αιωνιότητας του κόσμου και προΰπαρξής του με το μόνο αιώνιο και αθάνατο Ον που είναι ο Θεός’’ [13].
Γνωρίζουμε πως ο Θεός έπλασε τον άνθρωπο [14] ‘’ἀπό τῆς γῆς, καί ἐνεφύσησεν εἰς τό πρόσωπον αὐτοῦ πνοήν ζωῆς, καί ἐγένετο ὁ ἄνθρωπος εἰς ψυχήν ζῶσαν’’ [15]. Ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς, ερμηνεύοντας την ‘’ψυχήν ζῶσαν’’, μας λέει: ‘’Ἀείζωον, ἀθάνατον, ταὐτόν δ᾿ εἰπεῖν λογικήν ἡ γάρ ἀθάνατος λογική – καί οὐ τοῦτο μόνον, ἀλλά καί κεχαριτωμένην θείως’’ [16].
Δεν γνωρίζουμε τον τρόπο σύνδεσης της ψυχής με το σώμα [17]. Εκείνο που γνωρίζουμε είναι ότι ο άνθρωπος αποτελεί μία ενιαία οντότητα ως σώμα και ψυχή [18]. Σύνολη η πατερική σκέψη, αποφεύγοντας μανιχαϊστικές τάσεις, δεν κάνει λόγο για δύο αρχές [19] ξεχωριστές η μία από την άλλη, αλλά για το συναμφότερον [20] του ανθρώπου, παρόλο που το σώμα και η ψυχή αποτελούν δύο διαφοροποιημένες φυσικές πραγματικότητες [21] σε μία αδιάρρηκτη συμφυΐα [22]. Δεν νοείται το σώμα ξεχωριστά από την ψυχή [23]. Ο άνθρωπος δεν είναι μόνο σώμα, ούτε μόνο ψυχή [24]. Ούτε μπορεί να υπάρξει ως ασώματη ψυχή ή ως άψυχο σώμα [25].
Ο άνθρωπος αποτελεί μία ενιαία ψυχοσωματική οντότητα και υπό την έννοια αυτή αποτελεί πρόσωπο [26]. Γράφει ο Ιωάννης Πλεξίδας: ‘’Ἡ σωματοψυχή μας. Ἡ ἀπόλυτη καί ἀδιάσπαστη ἑνικότητά μας. Ἡ άλληλοπεριχώρηση πού ἀπεργάζεται τήν ἑνότητα, ἡ συναλληλία πού ξεπερνᾶ τή διαφορετικότητα, τήν ἑτερότητα. Δύο διαφοροποιημένες φυσικές πραγματικότητες σέ μία ἀδιάρρηκτη συμφυΐα’’ [27]. Στην σκέψη των Πατέρων δεν λειτούργησε το ένα στοιχείο σε βάρος του άλλου. Και τα δύο αποτελούν τον όλο άνθρωπο, μία αυθεντική υπαρκτική ολότητα, δημιουργημένη από τον Τριαδικό Θεό. Δεν μπορεί να νοηθούν ξεχωριστά αυτά τα δύο. Μόνο ο θάνατος χωρίζει τα δύο αυτά στοιχεία, εκεί διαλύεται ο φυσικότατος δεσμός [28]. Βέβαια, ο άγιος Μάξιμος Ομολογητής προχωράει πέρα από αυτή τη σύνδεση και σχέση σώματος και ψυχής και εισάγει την ελευθερία, το αυτεξούσιο του ανθρώπου [29].
Στον άγιο Γρηγόριο Νύσσης συναντάμε τον άνθρωπο ως ενιαία ψυχοσωματική οντότητα [30]. Ο Νύσσης θα χρησιμοποιήσει κι εκείνος τον όρο συναμφότερον για να δηλώσει το ενιαίο της ανθρώπινης ύπαρξης [31]. Τον Νύσσης ακολουθεί ο άγιος Γρηγόριος Παλαμάς, χρησιμοποιώντας κι εκείνος τον όρο συναμφότερον [32] και αναφερόμενος στην καθολική σύνθεση του ανθρώπου. Δεν μπορούν να υπάρξουν το σώμα και η ψυχή ξεχωριστά. Αν συμβεί κάτι τέτοιο έχουμε την αποσύνθεση του ανθρώπου. Ο π. Γεώργιος Φλορόφσκυ θα γράψει γι’ αυτό: ‘’Ὁ ἄνθρωπος εἶναι σῶμα καί ψυχή μαζί, καί ὁ χωρισμός αὐτῶν τῶν δύο σημαίνει ἀποσύνθεση του ἀνθρώπου. Μία ἀσώματη ψυχή δέν εἶναι παρά ἕνα πνεῦμα. Ἕνα ἄψυχο σῶμα δέν εἶναι παρά ἕνα πτῶμα’’ [33]. Στον αντίποδα ο Πλάτων, ο οποίος θα μας πει πως ο άνθρωπος δεν είναι το συναμφότερον ή αν είναι κάτι είναι η ψυχή του [34].
Εκείνο που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον είναι η σειρά δημιουργίας και των δύο στοιχείων. Αξίζει να σημειωθεί πως η Ε’ Οικουμενική Σύνοδος (553) απέρριψε τη διδασκαλία του Ωριγένη περί προΰπαρξης των ψυχών [35]. Έτσι, λοιπόν, για την Ε’ Οικουμενική Σύνοδο το σώμα και η ψυχή δημιουργήθηκαν μαζί. Ο λόγος του αγίου Ιωάννη της Κλίμακος καταλυτικός προς το θέμα αυτό: ‘’Ἡ ψυχή οὔτε προϋφίσταται τοῦ σώματος οὔτε μεθυφίσταται· ἀλλά ἅμα τῇ τούτου γενέσει κτίζεται καί αὐτή’’ [36]. Με σαφήνεια τοποθετείται και ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός [37]. Αν το σώμα και η ψυχή δεν δημιουργήθηκαν μαζί, θα μας πει ο Νύσσης, σε μία τέτοια περίπτωση ο Θεός δεν είναι Παντοδύναμος [38]. Επομένως, γίνεται λόγος για μία χιασματική σχέση [39].
Υποσημειώσεις:
[13] Ιωάννου Δ. Ζηζιούλα, Η κτίση ως Ευχαριστία. Θεολογική προσέγγιση στο πρόβλημα της Οικολογίας, Εκδόσεις Ακρίτας, Αθήνα, Σειρά ‘’Ορθόδοξη Μαρτυρία’’ αρ. 44, 19923), σ. 93 επ.
[14] Ο άνθρωπος χαρακτηρίζεται μόνος από όλα τα υπόλοιπα δημιουργήματα ως ζώο ‘’θεόπλαστον’’, M. Βασιλείου, Περί νηστείας, Λόγος 2, PG 31, 212Β.
[15] Γέν. 2,7. Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός λέει σχετικά: ‘’ἐκ γῆς μέν τό σῶμα διαπλάσας, ψυχήν δέ λογικήν και νοεράν’’, PG 94, 920B. Πρβλ. Μ. Αθανασίου, Περί του κατά τόν κοινόν ἄνθρωπον ὑποδείγματος 26, 1233: ‘’Ἀνθρωπος μέν γάρ ἐκ ψυχῆς νοητῆς καί σώματος αἰσθητοῦ’’. Πρβλ. Ιωάννου Χρυσοστόμου, Εἰς ἀσάφειαν τῆς Π. Διαθήκης καί εἰς τήν τοῦ Θεοῦ φιλανθρωπίαν, PG 56, 182.
[16] Παναγιώτου Κ. Χρήστου, Γρηγόριου του Παλαμά Συγγράμματα, τ. Α΄, Θεσσαλονίκη 1962, σ. 85.
[17] Γρηγορίου Παλαμά, Ὑπέρ τῶν ἱερῶς ἡσυχαζόντων 1,2,3 και 2,2,30, Γρηγορίου Παλαμά, Συγγράμματα, επιμ. Π. Χρήστου, τόμος Α΄, Θεσσαλονίκη2 1998, σσ. 395 – 396 και 535 – 536.
[18] Εἰρηναίου Λυώνος, Κατά αἱρέσεων, 5,6,1, PG 7, 1158 A-C. Πρβλ. Μαξίμου Ομολογητού, Περί διαφόρων ἀποριῶν, PG 91, 1100D. Για την φύση του σώματος και της ψυχής, Ιωάννου Δαμασκηνού, Κατά Μανιχαίων διάλογος, Εκδόσεις Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2007, § 42, σ. 103.
[19] Οι Μανιχαίοι δέχονταν δύο αρχές των όντων. Βλ. ό.π. σ. 43.
[20] Αθηναγόρου, Περί ἀναστάσεως νεκρῶν, ΕΠΕ, Θεσσαλονίκη 1986, §14-15, σσ. 266-274. Πρβλ. Γρηγορίου Νύσσης, Ἀντιρρητικός, G.N.O. II, σ. 386. 19-20: ‘’Ἄνθρωπος δέ τό τοῦ ἀνθρώπου σῶμα οὐ λέγεται, ἀλλά τό ἐξ’ ἀμφοτέρων στγκείμενον’’. Τον όρο συναμφότερον συναντάμε στον Πλάτωνα, Βλ. Αλκιβιάδου, 130Α και στον Πλωτίνο, Βλ. Lexicon Plotinianum, J.H. Sleeman – G. Pollet, Λέυντεν, Leuven University Press 1980.
[21] Το σώμα αποτελεί το υλικό στοιχείο και χαρακτηριστικά του είναι η φθαρτότητα και η θνητότητα, ενώ η ψυχή αποτελεί το πνευματικό στοιχείο και είναι άφθαρτη και αθάνατη. Βλ. Ολυμπία Παπαδοπούλου – Τσανάνα, Η ανθρωπολογία του Μεγάλου Βασιλείου, Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών, Θεσσαλονίκη 1970, σ. 35.
[22] Ιωάννου Γρ. Πλεξίδα, Ὁ ἄνθρωπος ἐνώπιον τοῦ θανάτου, Δοκίμιο για την ἀνθρώπινη περατότητα μέ ἀφορμή τίς Ἀκολουθίες τῆς Ὀρθόδοξης Ἐκκλησίας, Εκδόσεις Αρμός, Θεσσαλονίκη 2006, σ. 30.
[23] Στον Πλωτίνο η ψυχή χωρίζεται σε ανώτερη και κατώτερη. Βλ. σχετικά π. Νικολάου Λουδοβίκου, Οι τρόμοι του προσώπου και τα βάσανα του έρωτα, Θεσσαλονίκη 2009, σ. 158.
[24] Για την χριστιανική ανθρωπολογία ο άνθρωπος δεν αποτελεί απλά και μόνο μία βιολογική οντότητα. Βλ. Χρυσοστόμου Σαββάτου, Μητροπολίτου Μεσσηνίας, Ἡ Ἁγία καί Μεγάλη Σύνοδος τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας ἔκφρασις τῆς συνοδικῆς αὐτοσυνειδησίας τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, Ἡ ἀποστολή τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας ὡς μαρτυρία ἀγάπης ἐν διακονίᾳ, Αθήνα 2017, § 12, σ. 225: ‘’Ἐν ταὐτῷ, ὑπογραμμίζομεν τήν ἀναμφισβήτητον ἱερότητα τῆς ἀνθρωπίνης ζωῆς ἀπό αὐτῆς τῆς συλλήψεως’’.
[25] Γρηγορίου Νύσσης, Περί κατασκευῆς ἀνθρώπου, PG 44, 253B: Τό γάρ
προκείμενον ἦν δεῖξαι τήν σπερματικήν τῆς συστάσεως ἡμῶν αἰτίαν, μήτε ἀσώματον εἶναι
ψυχήν, μήτε ἄψυχον σῶμα, ἀλλ ̓ ἐξ ἐμψύχων τε καί ζώντων σωμάτων ζῶν καί ἔμψυχον παρά
τήν πρώτην ἀπογεννᾶσθαι ζῶον’’. Πρβλ. Μαξίμου Ομολογητού, Θεωρία σύντομως πρός τούς λέγοντας προϋπάρχειν ἢ μεθυπάρχειν τῶν σωμάτων τάς ψυχάς, PG 91, 1324.
[26] Χρυσοστόμου Σαββάτου, Μητροπολίτη Μεσσηνίας, Καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών, Ἐκκλησία καί Κοινωνία. Ὁ διάλογος θά ἑνώσει τόν κόσμο καί τήν κοινωνία, Ἔκδοση Ἱερᾶς Μητρόπολης Μεσσηνίας, Καλαμάτα 2017, σ. 305.
[27] Ιωάννου Πλεξίδα, Άνθρωπος και θάνατος. Απόπειρα χριστιανικής ανθρωπολογίας. Εκδόσεις λογεῖον, Τρίκαλα 2015, σ. 32.
[28] Βλ. Ακολουθία Νεκρωσίμου Ακολουθίας: ‘’Ὄντως φοβερώτατον τό τοῦ θανάτου μυστήριον, πῶς ψυχή ἐκ τοῦ σώματος, βιαίως χωρίζεται ἐκ τῆς ἁρμονίας, καί τῆς συμφυΐας ὁ φυσικώτατος δεσμός, θείῳ βουλήματι ἀποτέμνεται’’.
[29] Μαξίμου Ομολογητού, Σχόλια εἰς τά τοῦ Ἁγίου Διονυσίου Ἀρεοπαγίτου, PG 4, 308A: ‘’Ἄνελε γάρ ἡμῶν τό αὐτεξούσιον καί οὔτε εἰκών Θεοῦ ἐσόμεθα οὔτε ψυχή λογική καί νοερά…’’.
[30] Γρηγορίου Νύσσης, Κατηχητικός Λόγος, PG 45, 93A.
[31] Ο Μ. Βασίλειος, αδερφός του Γρηγορίου Νύσσης, στην Εξαήμερο δεν πρόλαβε να γράψει για την κατασκευή του ανθρώπου. Ήρθε αργότερα ο Νύσσης κι έγραψε το περίφημο έργο Περί κατασκευής ανθρώπου ως συνέχεια του έργου του Μ. Βασιλείου. Βλ. Γρηγορίου Νύσσης, Περί κατασκευής ἀνθρώπου, PG 44, 236BC.
[32] Γρηγορίου Παλαμά, PG 150, 1361C: ‘’Μή ἄν ψυχήν μόνην, μήτε σῶμα μόνον λέγεσθαι ἄνθρωπον, ἀλλά τό συναμφότερον, ὅν δή καί κατ’ εἰκόνα πεποιηκέναι Θεός λέγεται’’.
[33] Florovsky George, Δημιουργία καί ἀπολύτρωση, Εκδόσεις Π. Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 1983, μτφρ. Πάλλης Παναγιώτης, σ. 12.
[34] Πλάτωνος, Ἀλκιβιάδης, 130C: ‘’Ἐπειδή δ’ οὖτε σῶμα οὖτε τό συναμφότερον ἔστιν ἄνθρωπος, λείπεται οἶμαι ἢ μηδὲν αὔτ’ εἶναι, ἢ εἴπερ τί ἐστι, μηδὲν ἄλλο τὸν ἄνθρωπον συμβαίνειν ἢ ψυχήν’’.
[35] Βλ. π. Αλεβιζόπουλου Αντωνίου, Μετενσάρκωση ή Ανάσταση; Ορθόδοξη θεώρηση του κακού, β’ έκδοση, Αθήνα 1995.
[36] Ιωάννου Σιναΐτου, Κλίμαξ, Λόγος ΚΣΤ, Ι.Μ. Παρακλήτου, Ωρωπός Αττικής 2002, σ. 136.
[37] Βλ. Ιωάννου Δαμασκηνού, ό.π. PG 94, 178A.
[38] Γρηγορίου Νύσσης, Περί κατασκευῆς ἀνθρώπου, PG 44, 236A: ‘’… εἰ τό μέν προϋπάρχοι (ψυχή), τό δέ ἐπιγένοιτο (σώμα), ἀτελής τις ἡ τοῦ δημιουργοῦντος ἀπελεγχθήσεται δύναμις, οὐ τῷ παντί κατά τό ἀθρόον ἐξαρκοῦσα, ἀλλά διαιρουμένη τό ἔργον, καί ἀνά μέρος περί ἐκάτερον τῶν ἡμισευμάτων ἀσχολουμένη.
[39] Πρβλ. Merleau-Ponty Maurice, The Visible and the Invisible, Illinois, Northwestern University Press, Studies in Phenomenology and Existential Philosophy, μτφρ. Lingis Alfonso, 1698, σ. 259.
