Γράφει ο Δρ. Θεόδωρος Κ. Γκαλέας
Ο όρος ιός σημαίνει δηλητήριο και ήταν συνώνυμος κάθε λοιμώδους παράγοντα. Οι ιοί είχαν γίνει από νωρίς αντιληπτοί λόγω των ασθενειών που προκαλούσαν στους ανθρώπους. Το φτάρνισμα, το κοινό κρυολόγημα, οι κοιλιακές διαταραχές της ιογενούς γαστρεντερίτιδας είναι συμπτώματα πολύ συνηθισμένα και οφείλονται σε ιούς. «Τι είναι ιός;» Είναι το πρώτο που θα αναρωτηθεί κανείς. Είναι πολύ πιο εύκολο να εξηγήσει κανείς «τι είναι η πατρίδα μας;» παρά να αναλύσει τη φύση των ιών. Μην είναι το λιγοστό γενετικό υλικό τους (είτε είναι DNA είτε RNA); Μην είναι το πρωτεϊνικό κάλυμμα, το καψίδιο, που περιβάλλει το υλικό αυτό; Ο άνθρωπος δυσκολεύεται να ορίσει τι ακριβώς είναι αυτοί οι απερίγραπτοι ιοί; Γιατί πώς μπορεί να μιλήσει κανείς για κάτι που δεν είναι ακριβώς οργανισμός, που δεν είναι καν ζωντανό αλλά σίγουρα δεν μπορείς να το πεις και νεκρό, που δεν αναπνέει, δεν αναπτύσσεται ούτε και πολλαπλασιάζεται από μόνο του, που κάνει την παρουσία του οδυνηρά αισθητή, ενώ δε διακρίνεται παρά με ηλεκτρονικό μικροσκόπιο; Οι ιοί αποτελούν μια μοναδική βιολογική οντότητα. Η ιδιαιτερότητά τους συνίσταται στο ότι δεν αποτελούν αυτόνομες κυτταρικές δομές, αλλά χρησιμοποιούν τα κάθε λογής κύτταρα προκειμένου να επιβιώσουν και να αναπαραχθούν. Οι πιο πετυχημένες και οι πιο μικροσκοπικές στοιχειώδεις μορφές της φύσης, οι ιοί, ακροβατούν μεταξύ ύπαρξης και ανυπαρξίας όσο βρίσκονται ελεύθερα. Μόλις όμως καταφέρουν να τρυπώσουν σε κάποιο ζωντανό κύτταρο, κλέβουν όλες τις χημικές ουσίες που χρειάζονται, για να αναπτυχθούν και να εξελιχθούν σε μια σοβαρή, συχνά θανάσιμη απειλή.
Όλοι μας έχουμε βρεθεί τη λάθος στιγμή δίπλα σε λάθος άνθρωπο, με άλλα λόγια δίπλα σε κάποιο γριπιασμένο που φταρνίζεται. Τι γίνεται τότε; Τι θα μας συμβεί, αν βρεθούμε στην ακτίνα δράσης των σταγονιδίων του; Αρχικά εισπνέουμε ένα σωμάτιο του ιού, και αυτό, σαν απελπισμένος ναυαγός, γαντζώνεται στο βλεννογόνο της μύτης μας. Αμέσως προσβάλλει τα κύτταρα του βλεννογόνου και αρχίζει την αντιγραφή. Λίγο μετά, τα κύτταρα του ξενιστή, δηλαδή τα δικά μας, σπάνε και από μέσα ξεχύνεται μια στρατιά ιών που εξαπλώνονται στο αίμα και τους πνεύμονες. Στη συνέχεια, είναι η σειρά του λαιμού να προσβληθεί από τα μολυσμένα υγρά που κυλούν από την ερεθισμένη μύτη, ενώ, τέλος, είναι οι μύες που δέχονται την επίσκεψη των ιών που κυκλοφορούν στο αίμα. Το ανοσοποιητικό σύστημα αντιλαμβάνεται ότι κάποιος εισβολέας έχει εισχωρήσει στον οργανισμό και αρχίζει κυριολεκτικά «πυρετωδώς» να οργανώνει την άμυνά μας. Ο οργανισμός ρίχνει στη μάχη όλα τα αμυντικά του όπλα μέχρι να κατατροπώσει τον εχθρό. Έτσι, εμείς γινόμαστε καλά και όσοι βρέθηκαν πλάι μας, όσο φταρνιζόμασταν ξυπνούν με πονόλαιμο!
Όταν ένας ιός προσβάλλει κυτταρική ομάδα αποκλείει την προσβολή και από άλλο ιό. Το φαινόμενο αυτό λέγεται παρεμβολή ιού (intereference). Στις υποανάπτυκτες από υγειονομική άποψη χώρες η πολυομυελίτιδα είναι σπανιότερη από τις υγειονομικά προηγμένες χώρες. Αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι ήπιες ιογόνες μολύνσεις του εντερικού σωλήνα αποκλείουν την είσοδο ιών πολυομυελίτιδας λόγω της παρεμβολής. Αντίθετα, στις αναπτυγμένες χώρες, που δεν παρεμβάλλεται εύκολα μόλυνση από οποιονδήποτε ιό, η είσοδος για τον ιό της πολυομυελίτιδας είναι ελεύθερη. Το 1957 οι Isaaks και συνεργάτες απομόνωσαν μια δραστική ουσία, μια πρωτεΐνη, η οποία προκαλεί το φαινόμενο της παρεμβολής και την ονόμασαν ιντερφερόνη. Αυτή η ουσία δίνει τη δυνατότητα στο κύτταρο να αντισταθεί σε όποιον ιό εισέρχεται ώστε να μην μπορεί να πολλαπλασιαστεί. Έτσι το κύτταρο παραμένει αλώβητο.
Στη φύση δεν υπάρχουν καλοί και κακοί. Ένας ιός δεν είναι ένας καταραμένος νεκροζώντανος, ένας βρυκόλακας που ρουφά την ικμάδα του θύματός του για να επιβιώσει. Είναι ένα γενετικό σύστημα που έχει και αυτό δικαίωμα στη ζωή.
Σε μια ιστορική διαδρομή των ιώσεων αναφέρουμε τις σημαντικότερες και «τρομακτικότερες» ιώσεις.
Ο λοιμός των Αθηνών
Συνέβη κατά τη διάρκεια του Πελοποννησιακού Πολέμου, το έτος 430 π.χ. Από το έργο του Θουκυδίδη με μετάφραση Ελευθερίου Βενιζέλου διαβάζουμε: «Και το φοβερώτερον εις όλην αυτήν την ασθένειαν ήτο όχι μόνον η αποθάρρυνσις των θυμάτων, όταν αντελαμβάνοντο ότι προσεβλήθησαν από την νόσον (διότι το πνεύμα των παρεδίδετο αμέσως εις απελπισίαν και εγκατέλειπαν εαυτούς εις την τύχην και δεν ανθίσταντο κατά της ασθενείας), αλλά και το γεγονός ότι, νοσηλεύοντες ο εις τον άλλον, εμολύνοντο και απέθνησκαν ωσάν πρόβατα. Και τούτο προεκάλει τους περισσοτέρους θανάτους, διότι ή απέφευγαν εκ φόβου να επικοινωνούν προς αλλήλους και οι ασθενείς απέθνησκαν εγκατελελειμμένοι, εις τρόπον ώστε πολλαί κατοικίαι ερημώθησαν δι᾽ έλλειψιν νοσηλείας, είτε επικοινωνούσαν και απέθνησκαν εκ της μολύνσεως. Η τελευταία αύτη τύχη επεφυλάσσετο ιδίως εις τους οπωσδήποτε αντιποιουμένους ευγένειαν αισθημάτων, διότι, θεωρούντες τούτο καθήκον τιμής, επεσκέπτοντο τους φίλους των, αψηφούντες τον προσωπικόν κίνδυνον, ενώ αντιθέτως οι ίδιοι οι συγγενείς, καταβαλλόμενοι από το μέγεθος της συμφοράς, εβαρύνοντο επί τέλους και παρήτουν και αυτούς τους θρήνους υπέρ των αποθνησκόντων. Ακόμη όμως περισσότερον ευσπλαχνίζοντο τους θνήσκοντας και τους ασθενείς όσοι είχαν θεραπευθή από την νόσον, διότι και εγνώριζαν αυτήν εξ ιδίας πείρας και ήσαν του λοιπού οι ίδιοι πλήρεις θάρρους, καθόσον η νόσος δεν προσέβαλλε δις τον ίδιον άνθρωπον, μετά κακής τουλάχιστον εκβάσεως. Και όχι μόνον εμακαρίζοντο αυτοί από τους άλλους, αλλά και οι ίδιοι, ένεκα της υπερβολής της παρούσης χαράς των, είχαν ως προς το μέλλον κάποιαν επιπολαίαν ελπίδα ότι δεν θ᾽ απέθνησκαν πλέον ούτε από άλλην ασθένειαν.
Ευλογιά
Ο Άγγλος γιατρός Jenner παρατήρησε, το 1775, ότι χωρικοί που έπασχαν από ευλογιά, θεραπεύονταν, όταν μολύνονταν από φλύκταινες που υπήρχαν στους μαστούς των νεαρών αγελάδων (δαμάλες) που άρμεγαν. Αν και τα αποτελέσματα της έρευνάς του δεν έγιναν δεκτά προς δημοσίευση από την Βασιλική Ιατρική Εταιρεία της Αγγλίας, η εφαρμογή των ερευνών του έπεισε το κοινό και ο εμβολιασμός (δαμαλισμός) διαδόθηκε στον κόσμο με ανθρωποσωτήρια αποτελέσματα.
Ηθικά ζητήματα με την παρουσία των ιών γεννιούνται, όταν ο άνθρωπος, ο μόνος εκών κακός, σχεδιάζει να χρησιμοποιήσει τους ιούς για να πλήξει τους συνανθρώπους του. Στην περίπτωση της ευλογιάς, οι Ευρωπαίοι κατακτητές προχώρησαν στη συστηματική εξόντωση των Ινδιάνων του Νέου Κόσμου με τη βοήθεια του ιού (η πρώτη Ινδιάνα χριστιανή που αγίασε από τις ταλαιπωρίες, η επονομαζόμενη Οσία Κατέρι, είχε χάσει τους γονείς της και είχε η ίδια σημαδευτεί βαθιά από την ευλογιά).
Πολυομυελίτιδα
Έπειτα από μια κουραστική καλοκαιρινή μέρα ο Φρανκ, ένας νεαρός Αμερικανός δικηγόρος, αποφάσισε να δροσιστεί κάνοντας μια βουτιά στα κρύα νερά του νησιού Καμπομπέλο. Είχε έρθει στο εξοχικό του, στο Νιου Μπρούνσγουικ, με τη φρούδα ελπίδα να ξεφύγει λίγο από τις σκοτούρες της πολιτικής του καριέρας. Αλλά πού! Εκείνο το πρωί είχε αναγκαστεί να περπατήσει αρκετά χιλιόμετρα και να πάρει μέρος στην κατάσβεση μιας πυρκαγιάς.
Βγαίνοντας από το νερό, ο Φρανκ δεν αισθανόταν καθόλου καλά. Με δυσκολία κατάφερε να φθάσει στο σπίτι του και να σωριαστεί στο κρεβάτι του. Είχε πυρετό, ρίγη και ό,τι άλλο χαρακτηρίζει συνήθως μια γρίπη. Λίγες μέρες αργότερα και ενώ τα συμπτώματά του γίνονταν όλο και πιο σοβαρά, η διάγνωση του γιατρού έπεσε σαν καταδίκη σε ισόβια δεσμά: ο Φράνκλιν Ρούσβελτ, ο άνθρωπος που έμελλε να γίνει ο 33ος πρόεδρος των Ηνωμένων Πολιτειών, είχε μείνει ανάπηρος από τη μέση και κάτω, χτυπημένος από την πολυομυελίτιδα. Μια ασθένεια, που καθήλωσε αμέτρητα παιδιά και νέους σε αναπηρικά καροτσάκια, είχε ξεπηδήσει από εκείνο το κουτί της Πανδώρας που φέρει την ταμπέλα «ιοί».
Κίτρινος πυρετός
Αυτός ο αιμορραγικός πυρετός που μεταδίδεται με τα κουνούπια και χαρίζει στα θύματά του ένα ζωηρό κίτρινο χρώμα, ήταν κάποτε τόσο διαδεδομένος, ώστε αποτελούσε τον πρώτο κίνδυνο για το μέλλον του Νέου Κόσμου. Τελικά οι νεαρές Ηνωμένες Πολιτείες κατάφεραν να επιβιώσουν ως κράτος και να ενηλικιωθούν. Εκτός αυτού ο κίτρινος πυρετός είχε επιτυχίες και στο πεδίο της μάχης. Όταν ο Ναπολέων ξεκίνησε το 1802 να καταπνίξει μια επανάσταση των σκλάβων στην Αϊτή, νικήθηκε κατά κράτος από τον στρατηγό «Κίτρινο πυρετό». Από τους 25.000 Γάλλους στρατιώτες του, μόνο 3.000 επιβίωσαν. Λίγο αργότερα, η Αϊτή έσπευδε να διακηρύξει την ανεξαρτησία της. Παρόλο που πλέον υπάρχει εμβόλιο δεν γίνεται σε ευρεία κλίμακα στην Αφρική και τη Νότια Αμερική με αποτέλεσμα να ξεσπούν επιδημίες.
Γρίπες
Την άνοιξη του 1918 ο ισπανικός Τύπος αναφερόταν σε μια μάλλον ήπια ίωση που ταλαιπωρούσε μεγάλο μέρος του πληθυσμού της χώρας. Λίγους μήνες μετά, η ισπανική γρίπη έδειχνε το φρικτό της πρόσωπο θερίζοντας περισσότερες ζωές από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο που μαινόταν την ίδια εποχή. Στην Αμερική άφησε πάνω από 500.000 νεκρούς και άλλους τόσους στη Γαλλία και Βρετανία μαζί.
Λύσσα
Η λύσσα είναι παλιά μας γνώριμη. Περιγράφεται σε κώδικες του 2000 π.χ. από τη Μεσοποταμία, αναφέρεται από τον Δημόκριτο και τον Αριστοτέλη, ενώ το 18ο αιώνα μετανάστευσε και στο Νέο Κόσμο. Το έργο της μετάδοσής της το έχουν επωμιστεί τα άγρια ζώα, όπως οι αλεπούδες, οι νυχτερίδες, οι αγριόγατες που δεν είναι δυνατό να εμβολιαστούν όπως οι σκύλοι και οι γάτες. Ένας άλλος τρόπος να μολυνθεί κανείς είναι να φάει ωμό κρέας μολυσμένου ζώου, πράγμα που συνέβη κάποτε σε ιθαγενείς του Περού. Ο άνθρωπος πάλι, ενώ προσβάλλεται από τη λύσσα, την παίρνει μαζί του αν δεν υποβληθεί γρήγορα σε θεραπεία και δεν τη μεταδίδει στους συνανθρώπους του. Σήμερα μπορεί να γλιτώσει κανείς με τη βοήθεια αντιλυσσικού εμβολίου και ορού, αρκεί αυτά να είναι διαθέσιμα.
Έρπης
Την πρώτη αναφορά στον απλό έρπητα τη χρωστάμε σε ένα Ρωμαίο γιατρό του 100 μ. χ. ο οποίος περιγράφει λεπτομερώς τις φλύκταινες που είχε εντοπίσει στα χείλη ασθενούς του. Άλλα δύο μέλη της οικογένειας, που αριθμεί τουλάχιστον 50, είναι ο απλός έρπητας των γεννητικών οργάνων και ο ζωστήρας. ΄Υπουλος, ο ιός του έρπητα, παρεισφρέει με την αποτελεσματικότητα ερπετού (εξ ου και το όνομά του) στον πυρήνα των κυττάρων. Από τη στιγμή που θα γίνει η γνωριμία μας με τον έρπητα μπορεί να μη μας ενοχλήσει ποτέ ξανά, κρατώντας στάση διακριτική, μπορεί όμως να μας ταλαιπωρεί σαδιστικά κάθε φορά που βρίσκει την άμυνα του οργανισμού μας εξασθενημένη.
Ιλαρά και ερυθρά
Η πιο συνηθισμένη από τις ιογενείς ασθένειες είναι η ιλαρά, που μεταδίδεται με το καλημέρα σας. Οι άνθρωποι στην αρχαιότητα την αντιμετώπιζαν σαν ένα φυσιολογικό στάδιο της ανάπτυξης από το οποίο κάθε παιδί έπρεπε υποχρεωτικά να περάσει. Σήμερα, στις ανεπτυγμένες χώρες, τα παιδιά προστατεύονται από την ιλαρά με τη βοήθεια εμβολίων, αλλά στην Αφρική ακόμη χάνονται ζωές από επιπλοκές. Η μικρή της αδελφή, η ερυθρά, δεν θα αναφερόταν αν δεν είχε μια παρενέργεια. Όσες γυναίκες προσβάλλονται από αυτή στο πρώτο τρίμηνο της κύησης έχουν 25% πιθανότητες να φέρουν παιδιά με συγγενείς ανωμαλίες. Πριν από την ανάπτυξη του εμβολίου, 50.000 κρούσματα σημειώνονταν κάθε χρόνο.
Ροταϊοί
Ένας ιός σε σχήμα τροχού (λατινικό rota=ρόδα) προσβάλλει σχεδόν όλα τα παιδιά του κόσμου τουλάχιστον μια φορά στη ζωή τους. Ωστόσο, είναι υπεύθυνος για πολλές σοβαρές γαστρεντερίτιδες. Εξακόσιες χιλιάδες παιδιά στις πιο φτωχές χώρες της Αφρικής και της Ασίας χάνουν κάθε χρόνο τη ζωή τους από τον ροταϊό.
HIV
Όταν ο Αμερικανός ηθοποιός Ροκ Χάτσον μίλησε το 1985 για την ασθένεια που τον κατέτρωγε, ολόκληρη η υφήλιος δεχόταν ένα ισχυρό σοκ. Από πού είχε έρθει αυτός ο ιός που μπορούσε να μετατρέψει τον «Γίγαντα» της ταινίας του Τζορτζ Στίβενς στο σκελετωμένο είδωλο του εαυτού του; Πού ήταν κρυμμένος τόσο καιρό; Πώς μεταδιδόταν; Σήμερα είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε πολλές από τις απαντήσεις. Ο ρετροϊός, που προκαλεί το σύνδρομο επίκτητης ανοσοποιητικής ανεπάρκειας (AIDS) στον άνθρωπο, ήταν αποκλειστικά πρόβλημα των χιμπατζήδων της Αφρικής που έστω και φορείς δε νοσούσαν. Κάποια στιγμή, στη δεκαετία του 1930, καταναλώνοντας το κρέας μολυσμένων πιθήκων, ο άνθρωπος κατάφερε να βάλει αυτόν το μεγάλο μπελά στο κεφάλι του. Αφού έμεινε στην αρχή περιορισμένος στη Μαύρη Ήπειρο, άρχισε να εξαπλώνεται στον υπόλοιπο κόσμο τη δεκαετία του 1970. Εκατομμύρια άνθρωποι χάνουν τη ζωή τους κάθε χρόνο και άλλοι προσθέτουν το όνομά τους στο μακρύ κατάλογο των φορέων.
Ηπατίτιδα
Άλλη μια πολυμελής οικογένεια ιών είναι της ηπατίτιδας. Ο ιός της ηπατίτιδας Α (HAV) είναι αυτός που έπρεπε να προσέχουμε για να μην κολλήσουμε από τις σχολικές τουαλέτες με κακές συνθήκες υγιεινής (υποθέτουμε ότι αυτό έχει πλέον περάσει). Ο ιός της ηπατίτιδας Β (HBV) και αυτός της C (HCV) μεταδίδονται κυρίως με τη σεξουαλική επαφή, τις μολυσμένες σύριγγες και τις μεταγγίσεις αίματος και συνδέονται με την εμφάνιση καρκίνου του ήπατος. Τα εμβόλια μας καλύπτουν μόνο απέναντι στο HBV.
Ο Έμπολα και η παρέα του
Στον τομέα της αποτελεσματικότητας, δηλαδή της θνησιμότητας, λίγοι ιοί μπορούν να αναμετρηθούν με τον ιό Έμπολα. Εμφανίστηκε το 1976 και πήρε το όνομά του από τον αφρικανικό ποταμό από όπου έλκει την καταγωγή του. Τότε, σκότωσε με συνοπτικές διαδικασίες το 90% όσων προσέβαλε. Όμως είναι και ο χανταϊός που εξόντωσε εκατοντάδες Αμερικανούς στρατιώτες στον Πόλεμο της Κορέας. Το ίδιο και ο ιός ονόματι Μάρμπουργκ στη Γερμανία. Όσοι έχασαν τη ζωή τους ήταν και οι πιο τυχεροί, αν κρίνει κανείς από τις μόνιμες βλάβες που βασανίζουν όσους επιβίωσαν.
Τα τελευταία χρόνια είχαμε: τον ιό της γρίπης των πτηνών (H5N1) το 1996, τον SARS (Σοβαρό οξύ αναπνευστικό σύνδρομο) το 2003, τον H1N1 (ιό των χοίρων) το 2009 και ξεκινώντας από το 2019 μας επισκέφθηκε ο Covid-19, ο κορωναϊός.
Οι ιοί έχουν προϊστορία και ιστορία. Η προϊστορία φθάνει μέχρι το 1892. Οι ιοί ήταν άγνωστοι αλλά τα αποτελέσματά τους πασίγνωστα. Και ήταν να μη γίνει η αρχή. Από το 1938 με την κατασκευή του ηλεκτρονικού μικροσκοπίου ανακαλύπτουμε συνεχώς νέους ιούς και υποψιαζόμαστε την ύπαρξη πολύ περισσότερων. Οι ειδικοί πιστεύουν ότι υπάρχουν δέκα φορές περισσότεροι από τις 4.000 ιούς που έχουμε αναγνωρίσει μέχρι σήμερα.
Ας ελπίσουμε ότι με τόση αφθονία ιών δεν θα επαληθευθούν οι απαισιόδοξες προφητείες κάποιων επιστημόνων που υποστηρίζουν ότι ένας τρίτος παγκόσμιος πόλεμος θα χαρακτηριστεί από τη χρήση βιολογικών όπλων-ιών, όπως ο Α΄ σφραγίστηκε από τη χρήση χημικών και ο Β΄ από τη ρίψη της ατομικής βόμβας.
«Αυτοί οι μικροοργανισμοί (ιοί) παίρνουν φόρο από την ανθρωπότητα, από τους πρώτους ακόμη προγόνους μας, από τότε που άρχισε η ζωή. Αλλά με τη φυσική επιλογή του είδους μας αναπτύξαμε τη δύναμη να αντιστεκόμαστε. Δεν υποχωρούμε σε κανένα μικρόβιο χωρίς αγώνα. Με το τίμημα ενός δισεκατομμυρίου θανάτων ο άνθρωπος εξαγόρασε το δικαίωμά του να ζει στη γη. Διότι οι άνθρωποι ούτε ζουν ούτε πεθαίνουν επί ματαίω»
H.G.Wells. O Πόλεμος των Κόσμων. 1898
Βιβλιογραφία
- Ιωάννης Κ. Παπαπαναγιώτης. Μαθήματα Ιατρικής Μικροβιολογίας και Ανοσοβιολογίας. Ελληνικό Ίδρυμα Εξυπηρετήσεως Πανεπιστημίων, Θεσσαλονίκη 1968
- Αλέξανδρος Συμεωνίδης. Η άμυνα του οργανισμού. Εκτύπωσις Ν. Νικολαϊδη, Θεσσαλονίκη 1969
- Περιοδικό Discovery and Science
