Του Κων/νου Απ. Γιοντζή
[Το κείμενο που ακολουθεί αποτελεί προδημοσίευση των Προλεγομένων του νέου βιβλίου μου «Ο Πολιτισμός της σκέψης», που κυκλοφορεί αυτές τις μέρες.]
Αν ο πολιτισμός είναι ένα σύστημα αξιών, επιστημονικών αληθειών και τεχνολογικών επιτευγμάτων, η σκέψη είναι η πρώτη υπαρξιακή αλήθεια. «Σκέπτομαι άρα υπάρχω» είχε διακηρύξει ο Καρτέσιος. Ο σκεπτόμενος άνθρωπος γεννήθηκε στην Ελλάδα και σκεπτόμενος είναι ο άνθρωπος, που προσεγγίζει τα φαινόμενα της ζωής με διάθεση κριτικής και ελέγχου. Αμφισβητεί κάθε αυθεντία. Είναι απαλλαγμένος από προλήψεις και δεισιδαιμονίες και εμπιστεύεται μόνο τη σκέψη του, το λογικό του. Τον πρώτο σκεπτόμενο άνθρωπο μας παρουσιάζει ο Σοφοκλής στην τραγωδία «Οιδίπους τύραννος», όπου ο Οιδίπους συγκρούεται με τους μάντεις, που καταδυνάστευαν τους ανθρώπους της εποχής, τους περιφρονεί, αμφισβητεί τις μαντείες τους και λύνει όλα τα προβλήματα μόνος του, με τη σκέψη του, «γνώμῃκυρήσαςοὐδ᾽ ἀπ᾽ οἰωνῶν μαθών», (στ. 397). Και όπως λέει ο Σεφέρης στην ομιλία του κατά την απονομή του βραβείου Νόμπελ, «όταν ο Οιδίπους συνάντησε τη Σφίγγα και αυτή του έθεσε το αίνιγμά της, η απόκριση ήταν: ο άνθρωπος. Τούτη η απλή λέξη χάλασε το τέρας». Η Σφίγγα έπεσε και γκρεμοτσακίστηκε, γιατί με την εμφάνιση του (σκεπτόμενου) ανθρώπου έχασε και την ισχύ της.
Η σκέψη αποτέλεσε τη μεγάλη τομή, που έκαναν οι Έλληνες στον αρχαίο κόσμο και ξεχώρισαν την Ευρώπη από την Ασία. Ο ανατολικός πολιτισμός στηριζόταν στην υπεράνω όλων εξύψωση των βασιλέων-θεών, που είχε ως συνέπεια την εκμηδένιση του κοινού ανθρώπου. Το ελληνικό πνεύμα όμως καθιέρωσε νέα αποτίμηση της ανθρώπινης φύσης, δίνοντας απεριόριστη αξία στην ανθρώπινη προσωπικότητα. Ανέδειξε τον σκεπτόμενο άνθρωπο.
Η προσωπικότητα διαμορφώνεται μέσα στη Πόλη, όπου το άτομο καλλιεργεί τη σκέψη και προβάλλει την απαίτηση να ακουσθεί η γνώμη του. Και η Πόλη σεβόταν τα δικαιώματα του πολίτη. Τα κρατικά ζητήματα ήταν δημόσια ζητήματα. Δεν ήταν προσωπική υπόθεση ενός μονάρχη. Δεν υπήρχαν αυθεντίες. Στην «Αντιγόνη» πάλι ο Σοφοκλής παρουσιάζει έναν απλό άνθρωπο, άνθρωπο του λαού, να λέει το εξής για τον Κρέοντα: «Αλλοίμονο, είναι φοβερό πράγμα να παίρνει εσφαλμένες αποφάσεις αυτός ο οποίος λόγω της θέσης, που κατέχει, πρέπει να έχει ορθή κρίση.»
Σήμερα, τα ΜΜΕ προβάλλουν αυθεντίες. Η αυθεντία όμως δεν είναι κάτι το δεδομένο. Δεν είναι προνόμιο κανενός. Δεν είναι τίτλος. Αυτός που κατέχει υψηλή θέση κρίνεται από το ήθος και το έργο του. Η κοινωνία της πληροφορίας περιορίζει τη σκέψη. Με το άνοιγμα του υπολογιστή ένας καταιγισμός πληροφοριών ξεπετιέται χωρίς σκέψη. Οι πληροφορίες αυτές είναι, βέβαια, χρήσιμες, μπορεί να αποτελούν και γνώσεις. Είναι όμως γνώσεις, που προσφέρονται έτοιμες, γνώσεις σκόρπιες, χωρίς συνεκτικό δεσμό. Είναι γνώσεις, που οδηγούν στην ημιμάθεια, η οποία είναι «χείρων της αμαθείας». Η γνώση είναι προϊόν προσωπικής έρευνας σε διάφορες πηγές. Με το βιβλίο καλλιεργείται η σκέψη και η περισυλλογή. Ο αναγνώστης συμπορεύεται διαλεκτικά με τον συγγραφέα. Ο λόγος του δημιουργού – ιδιαίτερα, αν πρόκειται για λογοτεχνικό κείμενο – προξενεί εσωτερικές διεργασίες στην ψυχή του αναγνώστη. Παράγει κρίση και προβληματισμό. Το βιβλίο ακόμη ανεβάζει και το γλωσσικό επίπεδο του αναγνώστη. Τα παιδιά μας σήμερα δεν διαβάζουν βιβλία με αποτέλεσμα να θριαμβεύει η γλώσσα των κινητών.
Αλλά και στο σχολείο τα αρχαία ελληνικά, το μάθημα που κατ’ εξοχήν καλλιεργεί τη σκέψη, τα τελευταία χρόνια έχουν περιοριστεί στο ελάχιστο. Οι οικουμενικές και διαχρονικές αξίες, που περιέχουν, διδάσκονται από λογοτεχνική μετάφραση. Αυτό όμως δεν αρκεί. Πρέπει, ορισμένα κείμενα να διδάσκονται από το πρωτότυπο, ώστε οι μαθητές να συνειδητοποιούν τις αρετές της αρχαίας ελληνικής, όπως είναι η ακριβολογία, η καλλιέπεια, η μαθηματική της δομή και να διαμορφώνουν αισθητικά κριτήρια.
Το μεταφραστικό έργο, αυτό καθεαυτό, έχει τεράστια μορφωτική αξία. Το νόημα του αρχαίου κειμένου στην προσπάθεια προσέγγισής του αιωρείται στην ψυχή του μαθητή και η διατύπωσή του στη μητρική γλώσσα αποτελεί δημιουργική εργασία, καθώς επιστρατεύονται όλες οι πνευματικές δυνάμεις. Δεν είναι το ίδιο, όπως με τις μεταφράσεις κειμένων ξένων γλωσσών, γιατί τα αρχαία ελληνικά χαρακτηρίζονται για την πυκνότητα του νοήματος. Ο Χάιζεμπεργκ, θεμελιωτής της κβαντομηχανικής έχει διακηρύξει: «η θητεία μου στα αρχαία ελληνικά ήταν η καλύτερη πνευματική μου άσκηση.»
Τα θέματα που διαλαμβάνονται στο πόνημα αυτό έχουν ως κύριο άξονα τις ποικίλες εκφάνσεις του ελληνικού πνεύματος από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.
[πληροφορίες για τοβιβλίο:2431028765]
