ΠΟΣΟ ΒΑΘΙΑ ΣΤΟΝ ΧΡΟΝΟ ΦΤΑΝΟΥΝ ΟΙ ΡΙΖΕΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΓΕΩΡΓΙΟΥ & ΤΟΥ ΚΑΣΤΡΟΥ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΑΧΙΛΛΕΙΟΥ ΣΤΟΝ ΠΑΛΑΙΟΠΥΡΓΟ ΤΡΙΚΑΛΩΝ;
Λιγότερο από δέκα λεπτά με το αυτοκίνητο από την πόλη των Τρικάλων, βρίσκεται ο Παλαιόπυργος, τα Ζαβλά(ν)τια όπως είναι το μεσαιωνικό του όνομα, με το οποίο είναι γνωστός στις γειτονικές εφορείες αρχαιοτήτων λόγω του παλαιοχριστιανκού ενδιαφέροντός του.
Γεννήθηκα στον Παλαιόπυργο και έχοντας ζήσει εδώ σχεδόν όλα τα χρόνια της ζωής μου, από μικρός πήγαινα στον Άγιο Γεώργιο και στον Άγιο Αχίλλειο, τα δύο σημαντικότερα μνημεία του χωριού.
Άρχισα να μαθαίνω περισσότερα όμως, από το 1991 και μετά, όταν τα επισκεπτόμουνα με έναν παλιό συμφοιτητή μου στο πανεπιστήμιο Αιγαίου στο Τμήμα Κοινωνικής Ανθρωπολογίας, ερασιτέχνη αρχαιοδίφη τότε. Τρεις δεκαετίες. Γεμάτες.
Του άρεσε τόσο πολύ η επιστήμη της αρχαιολογίας ώστε το 2010 (20 χρόνια μετά τις πρώτες σπουδές μας!!!) σπούδασε στη σχολή του μεγάλου πάθους του, την αρχαιολογία.
Θα ήμουν άδικος αν δεν εξήρα την προσφορά του στη γνώση των δύο αυτών μνημείων και αν δεν έλεγα πως όσα πρόκειται να γράψω εδώ τα κατανόησα χάρη σ’ αυτόν.
Άγιος Γεώργιος
Στον Άγιο Γεώργιο πας με το αυτοκίνητο. Ακολουθώντας τον κεντρικό δρόμο του χωριού, στην έξοδό του στρίβεις αριστερά και ανηφορίζεις μερικά λεπτά… Εντάξει, δεν είναι Εθνική Οδός, χωματόδρομος είναι, αλλά υποφερτός.
Μετά από λίγα λεπτά, φτάνεις στο εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου, σε ένα ειδυλλιακό, ήσυχο και κατάφυτο πλάτωμα του λόφου.
Θρυλείται ότι το εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου ήταν η έδρα της «μυστηριώδους» Μονής του Αγίου Γεωργίου Ζαβλανίων. Μυστηριώδης γιατί ενώ αναφέρεται η ύπαρξή της στις πηγές του Μεσαίωνα, και μάλιστα ως ακμάζων και με μεγάλη ακίνητη περιουσία μοναστήρι, κάποια στιγμή, πριν το τέλος του 14ου αι., σταματάει μυστηριωδώς να μνημονεύεται.
Βέβαια αντί αυτού, αρχίζει μνημονεύεται από τα τέλη του 14ου αι. η Μονή Αγίου Νικολάου & Γεωργίου Ζαβλαντίων, εξίσου μυστηριώδης αφού δεν γνωρίζουμε σχεδόν τίποτα και γι’ αυτή. Ίσως τελικά να πρόκειται για την ίδια Μονή…
Εκεί λοιπόν, τέλος του ’90, σε μια επίσκεψή μας στον Άγιο Γεώργιο ήρθε η ανακάλυψη, η στιγμή μας που λένε.
Προσέξαμε ότι το μηχάνημα έργου που πέρασε για να διανοίξει τον δρόμο, είχε «ξηλώσει» ένα τμήμα της πλαγιάς και είχαν αποκαλυφθεί μερικά οστά. Αυτά προεξείχαν εγκάρσια και κανένας δεν είχε δώσει σημασία, θεωρώντας πως είναι τα κόκκαλα κάποιου ζώου.
«Μα αυτά είναι ανθρώπινα οστά! Και μάλιστα θαμμένα με τον χριστιανικό τρόπο!». Ήταν το νεκροταφείο του θρυλούμενου μοναστηριού.
Ειδοποιήθηκε ο τότε ιερέας και οι Αρχές του τόπου και το πράγμα πήρε τον δρόμο του.
«Μοναστήρι Αγίου Γεωργίου Ζαβλαντίων», «Νεκροταφείο καλογέρων», το πράγμα άρχισε να βγάζει νόημα.
Μετά από καμιά 15αριά χρόνια, αποκαλύφθηκε και κάτι άλλο που «κούμπωσε» και αυτό στην ιστορία.
Γράφω «αποκαλύφθηκε» και όχι «ανακαλύφθηκε», γιατί η ύπαρξή του ήταν γνωστή. Ήταν το διαβόητο «μπουντρούμι» (λίγα μέτρα απ’ το εκκλησάκι), ανέκαθεν έτσι ήταν γνωστό, που το συνόδευαν ιστορίες και θρύλοι για ήχους από αλυσίδες, συρσίματα κ.λπ.
Γνωρίζαμε μεν την ύπαρξή του αλλά λίγοι ήξεραν που ακριβώς βρίσκεται αφού με τον καιρό είχε καλυφθεί τελείως με χώμα και δεν φαινόταν τίποτα.
Ώσπου πριν μερικά χρόνια μια ομάδα συγχωριανών το ξεμπάζωσε, απομάκρυνε τα χώματα και το μπουντρούμι αποκαλύφθηκε.
Το περιώνυμο «μπουντρούμι» ήταν τελικά ένα έργο ύδρευσης και όχι φυλακή, δεσμωτήριο ή κάτι τέτοιο, όπως υπονοούσε το όνομά του. Χιλίων ετών και παραπάνω η ηλικία του.
Έργο ύδρευσης για ποιον εκτός από τη «χαμένη» Μονή του Αγίου Γεωργίου Ζαβλαντίων;
Όμως δεν υπάρχουν μόνο ευρήματα που συνηγορούν υπέρ της ταύτισης του ιστορικού μεν αλλά ταπεινού ναού του Αγίου Γεωργίου στον Παλαιόπυργο Τρικάλων με την ακμάζουσα, κατά τον μεσαίωνα, Μονή Αγίου Γεωργίου Ζαβλαντίων. Υπάρχουν και (μη) ευρήματα κατά αυτού.
Ένα μοναστήρι πρέπει να έχει κελιά και πλήθος βοηθητικών χώρων, μαγειρείο, πλυσταριό, αποθήκες κ.ο.κ. Τέτοια δεν βρέθηκαν στον Άγιο Γεώργιο, ούτε καν ερείπια.
Μήπως τελικά ήταν σε άλλο μέρος το μοναστήρι του Αγίου Γεωργίου Ζαβλαντίων; Όμως ερείπια μοναστηριού ή βοηθητικών χώρων, δεν υπάρχουν πουθενά στην ευρύτερη περιοχή.
Κατά την προσωπική μου άποψη, η Μονή Αγίου Γεωργίου Ζαβλαντίων βρίσκονταν εδώ, στον χώρο του σημερνού εξωκλησιού.
Για να γίνουμε όμως και συνήγοροι του διαβόλου, η άποψη αυτή δεν βασίζεται στο επιχείρημα «Αλλιώς, τι να γυρεύει ένας ναός στη μέση του πουθενά;». Καθόλου.
Από την αρχαιότητα υπήρχαν λατρευτικοί χώροι σε ακατοίκητα μέρη. Υπάρχουν παραδείγματα ακατοίκητων νησιών, πάνω στα οποία βρίσκονταν ναοί και χώροι λατρείας τα οποία οι Αρχαίοι Έλληνες επισκέπτονταν μόνο για θρησκευτικούς λόγους.
Και άλλωστε η ίδια η θέση του Παλαιοπύργου μπορεί να μην ήταν εκεί που είναι σήμερα. Σύμφωνα με μια εκδοχή ήταν στην πλαγιά του λόφου αυτού, πολύ πιο κοντά στο εξωκλήσι.
Δυο λόγια για το εκκλησάκι: από αυτά που βλέπουμε, διότι δεν έχει υπάρξει ανασκαφική ή άλλους είδους έρευνα, μπορούμε να υποθέσουμε, με ασφάλεια πάντως, ότι ο ναός είναι του 10ου αι. περίπου και αυτό γιατί έχει χτιστεί με το Πλινθοπερίκλειστο Σύστημα Δόμησης.
Το συγκεκριμένο σύστημα δόμησης απαντάται στα Βυζαντινά κτίσματα του αιώνα αυτού, κυρίως σε εκκλησίες, και θεωρείται περίτεχνος, ακριβός και εκλεπτυσμένος τρόπος δόμησης.
Υποδηλώνει ένα «αυτοκρατορικό» έργο, μιας ακμάζουσας και πλούσιας Μονής.
Μπορεί κανείς να διακρίνει πολλές φάσεις στο χτίσιμο του ναού. Από τον 10ο αι. έως… σήμερα. Δηλαδή έως πρόσφατα. Το στέγαστρο στο μπροστινό τμήμα του ναού προφανώς και είναι πρόσφατη επέμβαση.
Εάν ο ναός αυτός ήταν θεμελιωμένος σε παλαιοχριστιανική βασιλική είναι επίσης μια υπόθεση, στην περίπτωση αυτή ο ναός χρονολογείται περίπου πίσω στον 5ο αι. Και σίγουρα, αν είναι έτσι, θα κρύβεται και κάποιο ψηφιδωτό κάτω από το δάπεδο αλλά αυτό μόνο με ανασκαφική έρευνα θα αποκαλυφθεί.
Είναι πραγματικά πολύ πιθανό (το πιθανότερο) το εκκλησάκι αυτό να έχει πραγματικά χτιστεί πάνω σε παλαιοχριστιανικό ναό.
Αυτό συμπεραίνεται διότι το βάθρο, η βάση της κόγχης του ιερού, είναι πολύ μεγαλύτερο και προεξέχει του σημερινού ιερού. Αυτό σημαίνει ότι η σημερινή κόγχη, χτίστηκε πάνω σε μια ξένη βάση. Σημαίνει επίσης ότι ο παλαιοχριστιανικός ναός ήταν πολύ μεγαλύτερος του σημερινού αφού το ιερό του θα ήταν πολύ μεγαλύτερο.
Στο να έχει θεμελιωθεί πάνω σε παλαιοχριστιανική βασιλική συνηγορεί και το γεγονός της ύπαρξης ενός κίονα, μιας κολώνας, παράταιρης με τον σημερινό ναό, μέσα στο ιερό! Η ύπαρξή του δεν μπορεί να εξηγηθεί παρά μόνο με την υπόθεση ότι ανήκε σε προγενέστερο ναό.
Μάλιστα, κατά το παρελθόν υπήρχαν περισσότεροι κίονες στον χώρο. Ένας αποκόπηκε απ’ τη βάση του, ζεύτηκε σε βόδια, και μεταφέρθηκε στα Τρίκαλα, στον χώρο που είναι σήμερα το Κουρσούμ Τζαμί.
Επίσης, σύμφωνα με μαρτυρία ενός κατοίκου του χωριού, ο βωμός του ναού, στον αύλειο χώρο του, έχει κατασκευαστεί επίσης πάνω σε αποκομμένο κίονα (ο βωμός είναι επενδυμένος γύρω-γύρω και δεν διακρίνεται τι είναι μέσα).
Το σχήμα του όλου συστήματος της βρύσης δεν είναι καθόλου τυχαίο. Είναι, όπως εύστοχα το χαρακτήρισε ο φίλος μου, ανθρωπόμορφο. Οι δυο κόγχες (για να τοποθετούνται τα κύπελλα προφανώς) μοιάζουν με τα μάτια και η ίδια η κρήνη με το στόμα ενός φανταστικού προσώπου.
Ακόμα και η ίδια η κρήνη. Πάνω της υπάρχουν, φαινομενικά διακοσμητικά, σχέδια που παραπέμπουν σε γυναικεία στήθη.
Σε πολλούς πολιτισμούς το γυναικείο στήθος συμβολίζει την αφθονία, τον πλούτο και την ευμάρεια.
ΑΓΙΟΣ ΑΧΙΛΛΕΙΟΣ
Ούτε 500 μ. από τον Άγιο Γεώργιο, βρίσκεται το κάστρο του Αγίου Αχιλλείου. Λέγεται έτσι γιατί εντός του βρίσκεται το εκκλησάκι του Αγίου Αχιλλείου-αν και το εκκλησάκι λειτούργησε μόνο από τα τέλη του 19ου αι.
Ο δρόμος που τα συνδέει είναι πολύ άνετα προσβάσιμος με το αυτοκίνητο, είναι όμως ιδανικός και για έναν περίπατο αφού κάτω στα αριστερά σου έχεις το χωριό του Παλαιοπύργου και πιο πέρα η θέα απλώνεται και ξεπερνάει τα χωριά της Ζηλευτής και του Μεγαλοχωρίου, ανοίγεται στον κάμπο και φτάνει μέχρι τον Ν. Καρδίτσας.
Αν το εκκλησάκι του Αγίου Γεωργίου είναι ένα «αυτοκρατορικό» και «εξεζητημένο» έργο, στο οποίο προφανώς δούλεψαν εξειδικευμένοι τεχνίτες και εργάτες, το κάστρο του Αγίου Αχιλλείου είναι πιο «λαϊκό» έργο, πιο «χοντροκομμένο», αν μας επιτρέπεται.
Είναι όμως στέρεο και συμπαγές και σίγουρα θα υπήρξε μεγάλη κινητοποίηση για την κατασκευή του. Είναι βέβαιο ότι τόσο μοναχοί της παρακείμενης Μονής, όσο και κάτοικοι των Ζαβλαντίων, εργάστηκαν σ’ αυτό.
Υπάρχει καταγεγραμμένο στις πηγές πως η άδεια ανέγερσης του κάστρου που βρίσκεται στον λόφο πάνω απ’ το χωριό δόθηκε με χρυσόβουλο του Σέρβου ηγεμόνα Συμεών Ούρεση, το 1366.
Σίγουρα το σημαντικότερο κτίσμα στο κάστρο είναι ο πύργος, που τώρα χρησιμοποιείται σαν αποθήκη (!!!).
Χτίστηκε πολύ πριν του όλου συνόλου. Αυτό συνηγορεί στη χρήση του λόφου για σκοπούς κυρίως αμυντικούς, πολύ πριν τον 14ο αι. που χτίστηκε το κάστρο.
Απ’ το 1366 και μετά έγινε η περιτείχιση, κατασκευάστηκε η πύλη εισόδου, χτίστηκε το ναϋδριο (ο σημερινός Άγιος Αχίλλειος) εντός του κάστρου κ.λπ.
Το ότι ο πύργος προϋπήρχε του όλου συγκροτήματος του κάστρου, αποδεικνύεται από το γεγονός πως ακόμα και το τείχος είναι μεταγενέστερο του πύργου και αυτό φαίνεται καθαρά στο πίσω μέρος του κάστρου.
Όπως κατεβαίνει κανείς από τον δρόμο του Αγίου Γεωργίου και βλέπει το πίσω μέρος του κάστρου, διαπιστώνει πως το τείχος του κάστρου είναι συνέχεια του τοίχου του πύργου και δεν τον περικλείει. Το τείχος της πλευράς του κάστρου προς τον λόφο δηλ. είναι στην ουσία ο τοίχος του πύργου.
Αν το πάχος των τειχών, που είναι γύρω στο 1,6 μ., εντυπωσιάζει, το πάχος του τοίχου του πύργου, από 1,8 έως 2 μ., παραπέμπει σε ένα αρχαίο κτίριο (γενικά όσο μεγαλύτερο είναι το πάχος μιας κατασκευής, τόσο παλιότερη είναι).
Είναι σίγουρο ότι ο πύργος (στον οποίο διακρίνονται τέσσερις φάσεις κατασκευής) είχε και 2ο όροφο από φθαρτό υλικό, ξύλα, καλάμια, κ.λπ. Σήμερα το δάπεδό του έχει υπερυψωθεί και οι τρύπες στον τοίχο που θα έμπαιναν τα δοκάρια που θα συγκρατούσαν τον πάνω όροφο είναι χαμηλότερες από το ύψος ενός άντρα. Θυμίζει τον πύργο στην Ουρανούπολη (για όσους έχουν πάει στο Άγιο Όρος).
Ο πύργος όμως στον Άγιο Αχίλλειο δεν έχει παράθυρα ή πολεμίστρες. Εύλογα μπορεί να αναρωτηθεί κάποιος ποιος ο ρόλος εκεί ενός τέτοιου κτιρίου στον χώρο εκείνο.
Μία εξήγηση είναι ότι ο πύργος, που θα ζούσαν 1-2 φύλακες/στρατιώτες, ήταν μέρος μιας φρυκτωρίας, πολύ περισσότερο που το μέρος είναι ιδανικό για τον σκοπό αυτό.
Οι φρυκτωρίες ήταν ένα σύστημα συνεννόησης κατά την αρχαιότητα (που διατηρήθηκε ως τα μέσα του 19ου αι.) και βασίζεται στη φωτιά. Υπήρχε μία σειρά «φυλακίων» με οπτική επαφή, τα δύο κοντινότερα.
Αν ήταν νύχτα, οι υπεύθυνοι στρατιώτες στη φρυκτωρία άναβαν φωτιές για την μετάδοση σημάτων, αν ήταν ημέρα χρησιμοποιούσαν πυκνό καπνό. Και έτσι, φυλάκιο το φυλάκιο, το μήνυμα μεταδίδονταν. Ένας πρόγονος του τηλέγραφου, ας πούμε.
Η μορφολογία του Ελλαδικού χώρου, με τις χιλιάδες ακατοίκητα νησιά και το ορεινό ανάγλυφο του ηπειρωτικού χώρου ευνοούσε το σύστημα των φρυκτωριών.
Και στην περίπτωση του λόφου του Αγίου Αχιλλείου στον Παλαιόπυργο, το μέρος είναι ιδανικό: έχει οπτική επαφή με μεγάλο μέρος του κάμπου των Τρικάλων αλλά και την ίδια τη μητροπολιτική Τρίκκη, τα σημερινά Τρίκαλα δηλαδή, και το κάστρο της.
Θα μπορούσε επίσης να είναι ένα φυλάκιο-παρατηρητήριο, μια βίγλα, πολύ περισσότερο που ελέγχει οπτικά τον κάμπο μεταξύ Τρικάλων και Αντιχασίων.
Ο προσανατολισμός του κάστρου είναι προς τον Νότο, τον κάμπο και το χωριό του Παλαιοπύργου, εκεί που είναι σήμερα τουλάχιστον, που σημαίνει ότι δεν περίμεναν επίθεση από τα Β., την πλευρά του λόφου δηλαδή. Παράλληλα η θέα προς τον κάμπο είναι εξαιρετική και ανεμπόδιστη, γεγονός που επιτρέπει στο κάστρο να εποπτεύει όλη εκείνη την περιοχή ανάμεσα στα Τρίκαλα και τα Αντιχάσια Όρη.
Το έδαφος στη Δυτική πλευρά του τείχους (προς την πλευρά των Τρικάλων) είναι πολύ απόκρημνο και γι’ αυτό το ύψος του τείχους είναι χαμηλότερο εκεί γιατί είναι πολύ δύσκολο να προσβληθεί από εκείνη την πλευρά το κάστρο.
Συνεπώς οι πιο επίφοβες πλευρές, από εκεί που περίμεναν κάποια επίθεση δηλαδή είναι η Νότια (προς τον κάμπο) και η Ανατολική (προς τα Αντιχάσια).
Το μέγεθος του κάστρου είναι τέτοιο που ασφαλώς δεν μπορούσε να αντισταθεί σε οργανωμένο στρατό, ήταν όμως πολύ αποτελεσματικό για την προστασία του πληθυσμού απέναντι σε ληστρικές ομάδες που λυμαίνονταν την ύπαιθρο εκείνα τα ταραγμένα χρόνια.
Όμως ακόμα και έτσι, υπάρχει ένα ζήτημα στην αμυντική λειτουργία του κάστρου που δεν έχει διαφωτιστεί με βάση τα έως τώρα ευρήματα: αυτό της ύδρευσης. Όποιος και αν ήταν ο πληθυσμός σε περιόδους κρίσεων, χρειάζονταν νερό για να επιβιώσει.
Μία λύση θα ήταν να υπήρχε μια στέρνα εντός του κάστρου για να συγκεντρώνει το νερό.
Τέτοια στέρνα όμως δεν έχει εντοπιστεί και άλλωστε το μέρος του λόφου όπου βρίσκεται το κάστρο είναι προσήλιο και βραχώδες, χωρίς πηγές. Σε αντίθεση βέβαια με τον Άγιο Γεώργιο-αν και στην ουσία είναι ο ίδιος λόφος-που το μέρος είναι σκιερό και με πολλές πηγές νερού.
Και εδώ έρχεται να παρεμβληθεί μια ιστορία, ένας γοητευτικός μύθος, με τον οποίο μεγαλώσαμε όλοι στο χωριό αλλά που με τα χρόνια, εγώ προσωπικά, κατέληξα να πιστεύω ότι ήταν αυτό ακριβώς: μύθος.
Ότι υπήρχε ένα τούνελ που ξεκινούσε από το Ιερό του ναϋδρίου του Αγίου Αχιλλείου μέσα στο κάστρο, διέσχιζε υπογείως τον λόφο και έβγαζε στα πρώτα σπίτια του χωριού.
Μπορούσαν λοιπόν οι υπερασπιστές του κάστρου, σε περίπτωση πολιορκίας να προμηθεύονται τα απαραίτητα για την επιβίωσή τους, και νερό φυσικά.
Τώρα όμως αρχίζω να πιστεύω ότι αυτός ο μύθος δεν ήταν και τόσο «μύθος» τελικά. Υπάρχουν κάτοικοι του Παλαιοπύργου, εν ζωή, που ισχυρίζονται ότι κατέβηκαν σ’ αυτό το τούνελ.
Επίσης μαρτυρίες λένε ότι σήμερα και οι δύο άκρες του τούνελ έχουν κλείσει με τσιμέντο.
Οπότε και εδώ απαιτείται μια ανασκαφική έρευνα. Δεν έχει να κάνει μόνο με το παρελθόν. Στο κάτω κάτω το να ξέρουμε πόσο βαθιές είναι οι ρίζες μας, δεν είναι για να επιστρέφουμε σ’ αυτές αλλά για να βγάζουμε κλαδιά.
Γιώτας Ευθύμιος
