Εξ’ ανθρωπίνης συγκράσεως. Το συναμφότερον του ανθρώπου και ο απαγορευμένος καρπός της σωματικότητας.
(4ο μέρος)
Πρεσβυτέρου Ηρακλή Φίλιου
Θεολόγου, Βαλκανιολόγου
Κληρικού της Ιεράς Μητροπόλεως Σταγών & Μετεώρων
Κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση.
Είναι γνωστό πως ο άνθρωπος δημιουργήθηκε κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωση Θεού [66]. Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός θα σημειώσει πως ‘’τό κατ’ εἰκόνα τό νοερόν δηλοῖ καί τό αὐτεξούσιον’’ [67]. Αυτός είναι και ο λόγος που ο άγιος Νικόλαος Καβάσιλας ταυτίζει το αυτεξούσιο [68] του ανθρώπου με τον ίδιο τον άνθρωπο [69]. Για τον άγιο Μάξιμο Ομολογητή το αυτεξούσιο αποτελεί χαρακτηριστικό της θείας φύσης [70]. Ωστόσο, για την κατ’ εικόνα [71] και καθ’ ομοίωση δημιουργία έχουν καθιερωθεί τρεις θέσεις [72]. Ειδικά για το κατ’ εἰκόνα άλλοι Πατέρες υποστηρίζουν πως αυτό αφορά το αυτεξούσιο, άλλοι τον όλο άνθρωπο και άλλοι το σώμα [73]. Βέβαια, το κατ’ εικόνα εντοπιζόταν ακόμη και στην ψυχή [74].
Το αυτεξούσιο του ανθρώπου, η ελευθερία του, αποτελούν θεμελιώδη γνωρίσματα του, τα οποία έχει λάβει επειδή ακριβώς είναι εικόνα Θεού [75]. Αυτό μας δείχνει τη σχέση που έχει ο άνθρωπος με τον Θεό, τον μόνο οντολογικά ελεύθερο. Μάλιστα, ο Μάξιμος Ομολογητής τονίζει πως ο άνθρωπος έχει το είναι του δεδανεισμένο από τον Θεό [76]. Ταυτίζεται με το ‘’είναι’’ του ανθρώπου, όπως θα σημειώσει ο Μητροπολίτης Γέρων Περγάμου κ. Ιωάννης Ζηζιούλας [77]. Ο άνθρωπος είναι ελεύθερος επειδή είναι εικόνα Θεού [78]. Κανείς δεν έχει το δικαίωμα να του το αφαιρέσει. Για τον Μάξιμο Ομολογητή το αυτεξούσιο αποτελεί τον πυρήνα της ανθρώπινης ύπαρξης. Φτάνει δε στο σημείο ο ιερός Πατήρ να τονίσει πως αν αφαιρεθεί από τον άνθρωπο το αυτεξούσιο, τότε εκείνος παύει να είναι εικόνα Θεού [79]. Το αυτεξούσιο κάνει τον άνθρωπο μοναδικό και ανεπανάληπτο. Για το θέμα αναφέρει ο Σεβασμιώτατος Μητροπολίτης Μεσσηνίας κ. Χρυσόστομος: ‘’Ὁ ἄνθρωπος γιά τήν Ἐκκλησία εἶναι ἐλεύθερος μόνον ὅταν θεωρεῖται ὡς ἀναντικατάστατος, μοναδικός, καί ἀποκλειστικός. Ὅταν ὁ ἄνθρωπος χάσει ὅλα αὐτά τότε δέν εἶναι ἐλεύθερος. Ἔχει ἀπωλέσει τήν ὑπαρκτική ταυτότητα του καί ὁδηγεῖται στήν ἀπώλεια καί στόν ἀφανισμό, γιατί δέν μπορεῖ νά εἶναι μόνο μία βιολογική κατηγορία, την ὁποία προσδιορίζει ἕνας ἀριθμός, ἕνα πρᾶγμα ἤ ἕνα τεχνολογικό ἀντίγραφο τῶν Radio Frequency Identification (RFID) [80].
Προκύπτει, όμως, ένα θεμελιώδες ερώτημα. Έχει όρια αυτή η ελευθερία; Εκτός από ευλογία μήπως είναι και κατάρα; Ο Jean -Paul Sartre θα πει πως ο άνθρωπος είναι ‘’καταδικασμένος, γιατί είναι δημιούργημα, αλλά, ταυτοχρόνως και ελεύθερος, αφού φέρει την ευθύνη των πεπραγμένων του, παρότι δεν είναι υπαίτιος της ύπαρξής του’’ [81]. Το θέμα αυτό βέβαια δεν εξαντλείται εδώ. Και για την μετανεωτερική εποχή είναι ζήτημα που ταλαιπωρεί τον άνθρωπο, ο οποίος βιώνει πιο συχνά και πιο έντοντα τα αποτελέσματα της χρήσης μιας ελευθερίας που κατευθύνεται προς το κακό. Υπάρχει όμως κάτι που κρατάει τον άνθρωπο σε ένα επίπεδο ηθικής, ανθρωπισμού; Ο άγιος Γρηγόριος Θεολόγος θα μας πει πως υπάρχει και αυτό είναι ο νόμος του Θεού [82]. Στα κείμενα της Αγίας και Μεγάλης Συνόδου που πραγματοποιήθηκε το 2016 στην Κρήτη [83], επισημαίνεται ο κίνδυνος που προκύπτει από την κακή χρήση της ελευθερίας [84].
Ας έρθουμε τώρα στον όρο εικόνα. Ο άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός μας δίνει τον εξής ορισμό: ‘’Εἰκών μέν οὖν ἐστιν ὁμοίωμα καί παράδειγμα καί ἐκτύπωμα τινος ἐν ἑαυτῷ δεικνύον τό εἰκονιζόμενον, πάντως δε οὐ κατά πάντα ἔοικεν ἡ εἰκών τῷ πρωτοτύπῳ τουτέστι τῷ εἰκονιζομένῳ – ἄλλο γάρ ἐστιν ἡ εἰκών καί ἄλλο το εἰκονιζόμενον – καί πάντως ὁρᾶται ἐν αὐτοῖς διαφορά, ἐπεί οὐ ἄλλο τοῦτο καί ἄλλο ἐκεῖνο’’ [85]. Αριθμώντας ο Δαμασκηνός έξι είδη εικόνων και αναφερόμενος στο τρίτο είδος, τον άνθρωπο, που δημιουργήθηκε από τον Θεό για να μιμηθεί τον ίδιο τον Θεό, διερωτάται: ‘’Πῶς γάρ ὁ κτιστός τῆς αὐτῆς φύσεως ἔσται τῷ ἀκτίστῳ, ἀλλά κατά μίμησιν; Ὥσπερ γάρ νοῦς (ὁ Πατήρ) καί Λόγος (ὁ Ὑιός) καί Πνεῦμα τό Ἅγιον εἰς Θεός, οὕτω καί νοῦς καί λόγος καί πνεῦμα εἷς ἄνθρωπος, καί κατά τό αὐτεξούσιον καί τό ἀρχικόν’’ [86].
Από την άλλη, το καθ’ ομοίωσιν αποτελεί κάλεσμα προς τον άνθρωπο. Ο άνθρωπος ελεύθερα επιλέγει αν θα στραφεί σε κοινωνία με τον Θεό ή σε ακοινωνησία. Δεν εξαναγκάζεται ποτέ και από κανέναν. Ενώ, το κατ’ εικόνα βρίσκεται σε κάθε άνθρωπο, το καθ’ ομοίωσιν αποτελεί θέμα επιλογής του καθενός. Προϋπόθεση για το καθ’ ομοίωσιν είναι το κατ’ εικόνα, το αυτεξούσιο. Ο Νύσσης χρησιμοποιεί τον όρο ‘’κάτοπτρον’’ αναφερόμενος στο καθ’ ομοίωσιν. Ο όρος αυτός έχει πλατωνική προέλευση [87]. Σύμφωνα με την Catharine Roth o Νύσσης χρησιμοποιεί τον όρο για να εκφράσει την ομοίωση του ανθρώπου με τον Θεό, κυρίως την ικανότητα που έχει η ψυχή μέσα από την επίτευξη του καθ’ ομοίωση, να αντικρίσει την ομορφιά της στον Θεό σαν σε έναν καθρέπτη [88]. Συγκεκριμένα, γράφει ο Νύσσης: ‘’Ὥσπερ δέ ἔφαμεν τῇ ὁμοιώσει τοῦ πρωτοτύπου κάλλους κατακοσμεῖσθαι τόν νοῦν, οἷόν τι κάτοπτρον τῷ χαρακτῆρι τοῦ ἐμφαινομένου μορφούμενον· κατά τήν αὐτήν ἀναλογίαν, καί τήν οἰκονομουμένην ὑπ’ αὐτοῦ φύσιν ἔχεσθαι τοῦ νοῦ λογιζόμεθα, καί τῷ παρακειμένῳ κάλλει καί αὐτήν κοσμεῖσθαι οἷόν τι κατόπτρου κάτοπτρον γινομένην· κρατεῖσθαι δέ ὑπό ταύτης καί συνέχεσθαι τό ὑλικόν τῆς ὑποστάσεως, περί ἢν θεωρεῖται ἡ φύσις’’ [89]. Για την πορεία του ανθρώπου προς το καθ’ ομοίωσιν, προς τη θέωση, διαδραμάτισε ρόλο η πρόσληψη όλης της ανθρώπινης φύσης από τον Θεό, όπως σημειώνει ο Χρυσόστομος Σταμούλης [90].
Υποσημειώσεις:
[66] Γέν. 1,26.
[67] Ιωάννου Δαμασκηνού, P.G 94, 320B.
[68] Για την έννοια του αυτεξούσιου βλ. Μπενάκης Γ. Λίνος, Βυζαντινή φιλοσοφία: κατάφαση της ελευθερίας του ανθρώπου και αναγωγή της αναγκαιότητας στη βούληση και δύναμη του Θεού, Διεθνές Κέντρο Ανθρωπιστικών Ερευνών, ΄΄Μελέτες και Έρευνες’’, τεύχος 36, Αθήνα 1984, σσ. 163-175.
[69] Νικολάου Καβάσιλα, Περί τῆς ἐν Χριστῷ ζωῆς, Λόγος Ε΄, PG 150, 638C: ‘’Ταὐτόν γάρ ἐστιν εἰπεῖν ἀπολέσαι το αὐτεξούσιον καί ἀπολέσαι τόν ἄνθρωπον’’. Πρβλ. Μαξίμου Ομολογητού, Σχόλια εἰς τά τοῦ ἁγίου Διονυσίου Ἀρεοπαγίτου, PG4, 308A.
[70] Μαξίμου Ομολογητού, Disputatio cum Pyrrho, PG 91, 301C.
[71] Μ. Αθανάσιος στο Περί ἐνανθρωπήσεως τοῦ Λόγου, αναφερόμενος στον άνθρωπο ως εικόνα του Θεού και θέλοντας να δείξει την σχέση εικόνας – πρωτότυπου με αφορμή την πτώση του ανθρώπου και την αμαρτία, σημειώνει: ‘’ Ὑποθέσατε ὄτι μία μορφή, πού ἐπροσωπογραφήθη ἐπί σανίδος, ἐξηφανίσθη, διότι ἐπεκάθισαν εἰς τήν ἐπιφάνείαν της ἀκαθαρσίαι· εἰς τήν περίπτωσιν αὐτήν πρέπει να ἔλθῃ πάλιν ἐκεῖνος τοῦ ὁποίου εἶνε ἡ μορφή, διά νά καταστῇ δυνατόν νά ἀνακαινισθῇ ἡ προσωπογραφία ἐπί τοῦ αὐτοῦ φόντου· (διότι δεν πετάζεται το φόντο ἐπί τοῦ ὁποίου ἐζωγραφήθη, ἀκριβῶς ἐπειδή εἶνε προσωπογραφία ἐκείνου, ἀλλά ξαναζωγραφεῖται ἐπ αὐτοῦ. Βλ. Μ. Αθανασίου, Απολογητικά, Περί ἐνανθρωπήσεως τοῦ Λόγου, ΕΠΕ 1, 261.
[72] Βλ. Νίκου Α. Ματσούκα, Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β, Εκδόσεις Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2007, σσ. 195 – 196.
[73] Πρβλ. Χρυσοστόμου Α. Σταμούλη, Κάλλος το Ἄγιον, Εκδόσεις Ακρίτας, Αθήνα 20052, σ. 174. Ενδιαφέρον έχει η περίπτωση της απόρριψης του κατ’ εικόνα από το σώμα, κάτι στο οποίο προβαίνει ο άγιος Κύριλλος Αλεξανδρείας, αφού οι ανθρωπομορφίτες εντόπιζαν το κατ’ εικόνα στο σώμα. Βλ. σχετικά Κυρίλλου Αλεξανδρείας, Κατά Ἀνθρωπομορφιτών, PG 76, 1063C – 1072A.
[74] π. Νικολάου Λουδοβίκου, Ἡ Ἱστορία τῆς ἀγάπης τοῦ Θεοῦ, Ιερά Μεγίστη Μονή Βατοπαιδίου, Άγιον Όρος 2016, σ. 208.
[75] Γρηγορίου Νύσσης, Περί κατασκευῆς ἀνθρώπου, PG 44, 184B: ‘’…κατ’ εἰκόνα θεοῦ γεγενῆσθαι τον ἄνθρωπον … ἕν δέ τῶν πάντων καί τό ἐλεύθερον ἀνάγκης εἶναι, καί μή ὑπεζεῦχθαί τινι φυσικῇ δυναστείᾳ. Ἀλλ΄ αὐτεξούσιον πρός τό δοκοῦν ἔχειν τήν γνώμην’’.
[76] Μαξίμου Ομολογητού, Ἑρμηνεία εἰς τό Πάτερ ἡμῶν, PG 90, 893C.
[77] Ι. Ζηζιούλα, νυν μητροπολίτη Περγάμου, Από το προσωπείον εις το πρόσωπον. Η συμβολή της πατερικής θεολογίας εις την έννοιαν του προσώπου, ανάτυπον εκ του τόμου Χαριστήρια εις τιμήν του Μητροπολίτου γέροντος Χαλκηδόνος Μελίτωνος. Εκδ. Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών . Θεσσαλονίκη 1977 σ. 315.
[78] Χρήστου Γιανναρά, Αλφαβητάρι της πίστης, Εκδόσεις Δόμος, Αθήνα 2006, σ.93.
[79] Μαξίμου Ομολογητού, Σχόλια εἰς τὰ Ἁγίου Διονυσίου Ἀεροπαγίτου, P.G. 4, 308 A: ‘’ἄνελε γάρ ἡμῶν τό αὐτεξούσιον καί οὔτε εἰκών Θεοῦ ἐσόμεθα’’.
[80] Χρυσοστόμου Σαββάτου, Μητροπολίτη Μεσσηνίας, Καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών, Ἐκκλησία καί Κοινωνία. Ὁ διάλογος θά ἑνώσει τόν κόσμο καί τήν κοινωνία, Ἔκδοση Ἱερᾶς Μητρόπολης Μεσσηνίας, Καλαμάτα 2017, σ. 283.
[81] Jean-Paul Sartre, Der Existentialismus ist ein Humanismus, εν: Der Existentialismus ist ein Humanismus und andere philosophische Essays, 1943 – 1948, Hamburg 1970, σελ. 155.
[82] Γρηγορίου Θεολόγου, Λόγος ΙΔ’, Περί φιλοπτωχίας, PG 35, 892A: ‘’Ὁ πλάσας ἀπ’ ἀρχῆς τον ἄνθρωπον ἐλεύθερον ἀφῆκε καί αὐτεξούσιον, νόμῳ τῷ τῆς ἐντολῆς μόνον κρατούμενον’’.
[83] Η Αγία και Μεγάλη Σύνοδος της Κρήτης (2016) αποτέλεσε ίσως το σπουδαιότερο εκκλησιαστικό γεγονός των τελευταίων ετών, αφού επιδίωξε τη συγκέντρωση του ορθόδοξου χριστιανικού κόσμου, διά της εκπροσωπήσεως των Ορθοδόξων Εκκλησιών, σε μία σύναξη υπό την προεδρία της Α.Θ.Π. του Οικουμενικού Πατριάρχη κ. Βαρθολομαίου, με σκοπό την ανάδειξη των σύγχρονων προβλημάτων που απασχολούν τις χριστιανικές κοινότητες, αλλά και την κατάθεση θετικών προτάσεων για ζητήματα εκκλησιαστικής φύσης. Βλ. περισσότερα Χρυσοστόμου Σαββάτου, Μητροπολίτου Μεσσηνίας, Ἡ Ἁγία καί Μεγάλη Σύνοδος τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας ἔκφρασις τῆς συνοδικῆς αὐτοσυνειδησίας τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας, Αθήνα 2017.
[84] Ό.π. Ἡ ἀποστολή τῆς Ὀρθοδόξου Ἐκκλησίας εἰς τόν σύγχρονον κόσμον, Περί ἐλευθερίας καί εὐθύνης, §1, σσ. 211-212: ‘’Ἡ ἐλευθερία καθιστᾷ μέν τόν ἄνθρωπον ἱκανόν νά προοδεύῃ πρός τήν πνευματικήν τελειότητα, ἀλλά, συγχρόνως, ἐμπερικλείει τόν κίνδυνον τῆς παρακοῆς, τῆς ἀπό τοῦ Θεοῦ αὐτονομήσεως καί, δι’ αὐτῆς, τῆς πτώσεως, ἐξ οὗ καί αἱ τραγικαί συνέπειαι τοῦ κακοῦ ἐν τῷ κόσμῳ.
[85] Ιωάννου Δαμασκηνού, Πρός τούς διαβάλλοντας τάς ἁγίας εἰκόνας Λόγος Γ΄, Εκδόσεις Πουρναρά, Θεσσαλονίκη 2007, σσ. 330, 332.
[86] Ό.π. σ. 337.
[87] Πλάτωνος, Πολιτεία, 596e: ‘’Οὐ χαλεπός, ἦν δ᾽ ἐγώ, ἀλλά πολλαχῇ καί ταχύ δημιουργούμενος, τάχιστα δέ που, εἰ ᾽θέλεις λαβών κάτοπτρον περιφέρειν πανταχῇ· ταχύ μέν ἥλιον ποιήσεις καί τά ἐν τῷ οὐρανῷ, ταχύ δέ γῆν, ταχύ δέ σαυτόν τε καί τἆλλα ζῷα καί σκεύη καί φυτά καί πάντα ὅσα νυνδή ἐλέγετο’’.
[88] Βλ. C.P. Roth, Platonic and Pauline Elements in the Ascent of the Soul in Gregory of Nyssa’s Dialogue on the Soul and Ressurection, Vigiliae Christianae 46 (1992), 20 – 30, E. J. Brill, Leiden, σ. 25.
[89] Γρηγορίου Νύσσης, Περί κατασκευῆς ἀνθρώπου, PG 44, 161C.
[90] Χρυσοστόμου Α. Σταμούλη, Κάλλος το Ἄγιον, Εκδόσεις Ακρίτας, Αθήνα 20052, σ. 176.
