«Ρέμβαζα αφηρημένη απέναντι στα σύννεφα.Η μέρα ήταν ηλιόλουστη. Η προτελευταία της Ανοίξεως. Ο ουρανός, φουρτουνιασμένη θάλασσα.
Βροχή απ’ τα μάτια μου χοντρή κυλούσε. Τα πράγματα ζωντάνευαν.Γίνονταν πρόσωπα, ζωή, σκηνές παλιές.Στα περασμένα ξαναζούσα σαν σε όνειρο.Σαν νά ’βλεπα στο σινεμά ταινία.
Κάποτε ξύπνησα απότομα και τίναξα από πάνω μου τη ρέμβη και τη σκόνη».
Αμαλία Κ. Ηλιάδη 30/5/1998
Εικονογραφικά αποτυπωμένες Αντιθέσεις της «νέας τάξης πραγμάτων» στη Ναζιστική Γερμανία:
Δύο είναι στη σημερινή ιστοριογραφία οι κυρίαρχες ερμηνείες για την εμφάνιση του ναζισμού και την ακραία συνέπειά του, το Ολοκαύτωμα.
Με βάση την πρώτη, ο ιδιαίτερος ιστορικός ρόλος του Χίτλερ και το Ολοκαύτωμα θεωρούνται συνέπεια της πολιτισμικής ιδιαιτερότητας του γερμανικού έθνους και της απόλυτης σχεδόν διάβρωσης του γερμανικού λαού από την ιδεολογία του εθνικοσοσιαλισμού.
Με βάση τη δεύτερη, οι καθοριστικοί παράγοντες που οδήγησαν στο ναζισμό και το Ολοκαύτωμα δεν έχουν τόσο σχέση με την πολιτισμική ιδιαιτερότητα του γερμανικού λαού, όσο είναι συνέπεια των ιδιαιτεροτήτων του γερμανικού πολιτικού συστήματος: την μη εμπέδωσης δημοκρατικών αξιών- παρά την ύπαρξη κοινοβουλευτικών θεσμών- της κυριαρχίας του στρατού και της γραφειοκρατίας, της παράδοξης συνάρθρωσης ιδεών που έρχονταν σε αντίθεση με το Διαφωτισμό και τον πολιτικό φιλελευθερισμό με τα πλέον προωθημένα επιτεύγματα της δυτικής τεχνολογίας, τελικά της αδυναμίας των ηγετικών ομάδων κυρίως του ναζιστικού κόμματος, του γερμανικού κράτους και της γερμανικής κοινωνίας να αντιληφθούν τις ηθικές συνέπειες της εξόντωσης των πολιτικών και φυλετικών «εχθρών», καταφεύγοντας στη χρήση των πλέον προωθημένων τεχνολογικών μέσων με αποκλειστικό κριτήριο την επινοημένη διαφορά.
Οφείλουμε ευγνωμοσύνη σε συγγραφείς, όπως ο John Laughland και ο Rodney Atkinson, που ερεύνησαν συστηματικά και ανακάλυψαν την «κρυμμένη» Ιστορία της ιδέας της ενωμένης Ευρώπης. Με έκπληξη κάθε πολίτης κάθε δημοκρατικής χώρας της Ευρώπης ανακαλύπτει ότι η «Ευρωπαϊκή Κοινότητα», η «Ευρωπαϊκή Ένωση», η «Ευρωπαϊκή Ομοσπονδία», η «Ευρωπαϊκή Συνομοσπονδία», η «τελωνειακή ένωση», η «Ευρώπη των περιοχών», η «οικονομική και νομισματική ένωση», δεν αποτελούν συλλήψεις δημοκρατών πολιτικών μετά τον Β΄ παγκόσμιο πόλεμο, αλλά ιδέα ολόκληρου του ναζιστικού καθεστώτος της χιτλερικής Γερμανίας και των συνεργατών των ναζί. Βεβαίως, αυτό δεν σημαίνει ότι όσοι προωθούν σήμερα την ευρωπαϊκή ενοποίηση και ομοσπονδοποίηση, έχουν φασιστικές αντιλήψεις.
Όμως την εποχή της ναζιστικής λαίλαπας οι φιλελεύθεροι και δημοκράτες Ευρωπαίοι υπερασπίζονταν την αρχή της εθνικής ανεξαρτησίας και κυριαρχίας. Ενώ οι ναζί προπαγάνδιζαν υπέρ της «ενωμένης» Ευρώπης και της ευρωπαϊκής ομοσπονδίας. Οι συντηρητικοί θεωρητικοί τους «επαναστάτες» ήταν εθνικιστές που πίστευαν ότι οι αρετές του γερμανικού Volk [= λαού] ήταν ανώτερες από τις καταστρεπτικές επιρροές του δυτικού καπιταλισμού και φιλελευθερισμού από τη μια, και του μαρξιστικού σοσιαλισμού από την άλλη. Αυτό προσέδωσε στα κείμενά τους έναν κυρίαρχο αντιμοντερνιστικό τόνο. Υπεράσπιζαν τη Volkische Kultur [= λαϊκή κουλτούρα] απέναντι στην κοσμοπολίτικη Zivilisation [= τεχνικός πολιτισμός]. Η πρώτη είχε τις ρίζες της στο λαό. Η δεύτερη ήταν άψυχη, εξωτερική, τεχνητή.
Γι’ αυτούς […] «Το Βερολίνο ήταν η άκαρδη μητρόπολη των αριστερών διανοουμένων, της πορνογραφίας και της μαζικής κατανάλωσης». […] Το κεντρικό αντιθετικό δίπολο του εθνικισμού τους ήταν αυτό της Kultur vs Zivilisation. Από τη μια μεριά έστεκε το Volk ως κοινότητα αίματος, φυλής και πολιτιστικής παράδοσης. Από την άλλη βρισκόταν η απειλή του Amerikanismus, ο φιλελευθερισμός, το εμπόριο, ο υλισμός, το κοινοβούλιο με τα πολιτικά κόμματα, και η Δημοκρατία της Βαϊμάρης. Ο εθνικισμός λειτουργούσε ως μια εγκόσμια θρησκεία που υποσχόταν μια εναλλακτική λύση απέναντι σε πολύπλοκα προβλήματα καπιταλιστικού και κομμουνιστικού εξορθολογισμού.
Ο Χίτλερ απεχθανόταν το λαϊκό «βουκολισμό», πρεσβεύοντας αυτό που ο Γκαίμπελς αποκαλούσε «ατσαλένιο ρομαντισμό». Αντίθετα όμως μ’ αυτούς, ο Χίτλερ είχε δεσμευτεί να ακολουθήσει τις συνέπειες των ιδεών τους μέχρι τη λογική τους απόληξη: τον πόλεμο και τη μαζική εξόντωση.
Ωστόσο, η βιασύνη για συγκρίσεις συσκότισε τη γερμανική μοναδικότητα. Πουθενά αλλού στην Ευρώπη η τεχνολογική νεωτερικότητα και η ρομαντική διαμαρτυρία δεν συγκρούστηκαν με τόση σφοδρότητα όσο στη Γερμανία. Πουθενά αλλού δεν υπήρξε τόσο ταχεία εκβιομηχάνιση με την απουσία επιτυχημένης αστικής επανάστασης. Και πουθενά αλλού η διαμαρτυρία ενάντια στο Διαφωτισμό δεν αποτέλεσε συστατικό στοιχείο στη διαμόρφωση της εθνικής ταυτότητας, όπως έγινε στη Γερμανία από τις αρχές του δεκάτου ενάτου αιώνα και ως τη Βαϊμάρη.
Το κόμμα τότε γίνεται ισχυρότατη πολιτική οργάνωση: Το 1932 αριθμούσε 1.300.000 μέλη. Κάθε φορά όμως που ο Χίτλερ άνοιγε καταλόγους για νέες εγγραφές, ο φόβος και η ‘σύνεση’ πρόσθεταν νέους οπαδούς. Το 1939 έφθασε τα 8 εκατομμύρια. Στις αρχές του 1945, τα 11 εκατομμύρια…«Το κράτος πρόνοιας της Βαϊμάρης έδωσε τη θέση του στην αστυνομική καταστολή και την ιατρική βία. Η παλιά αστική διάκριση ανάμεσα στο δημόσιο και το ιδιωτικό αμφισβητήθηκε. Ο φόβος της κατάδοσης και της παρακολούθησης εισχώρησαν στην οικογένεια, στο σπίτι και στο υποσυνείδητο. Κοινή γνώμη δεν υπήρχε αφού δεν υπήρχε τρόπος να εκφραστεί».
Η ιεραρχία περιλαμβάνει (από κάτω προς τα πάνω) τους αρχηγούς ομάδων (περίπου 500.000), τους αρχηγούς πυρήνων που διοικούσαν 4-8 ομάδες (μπλοκ), τους τοπικούς διοικητές που διοικούσαν 50-500 μέλη, τους περιφερειακούς διοικητές (Kreisleiter) που πέρα από τα κομματικά τους καθήκοντα έλεγχαν τους κρατικούς λειτουργούς, τους διοικητές μεγάλων περιοχών (Gauleiter) -32 το 1933 που επίσης ήταν αντιπρόσωποι του κράτους (Reichsstatthalter). Ο Χίτλερ αναθέτει τη διεύθυνση του κόμματος στον ηγέτη της αρχιγραμματείας (στον Ρ. Ες μέχρι το 1941 και στη συνέχεια στον Μάρτιν Μπόρμαν) τον οποίο βοηθά επιτελείο του κόμματος. Οι γυναίκες που προσχωρούσαν στην εθνικοσοσιαλιστική ιδεολογία, έκαναν εγγραφή στην οργάνωση των Εθνικοσοσιαλιστών Γυναικών (Ν-S Frauenschaft).
Οι Ολυμπιάδες είναι κορυφαίο γεγονός του «σωματικού πολιτισμού» που αναπτύσσεται σε μια εποχή προωθημένης εκμηχάνισης , μέσα σε συνθήκες υποχώρησης της χειρωνακτικής εργασίας και «παραγωγής» ελεύθερου χρόνου. Οι μεγάλες αλλά και οι μικρομεσαίες αθλητικές «γιορτές» βρίσκονται σε κατάσταση αλληλεπίδρασης με τις κυρίαρχες αξίες, υφίστανται την επιρροή των δυνάμεων του πλούτου και των παραγόντων του θεάματος, όπως επίσης ασκούν πιλοτικές δράσεις προς την ολότητα της κοινωνίας.
Η κριτική προσέγγιση των αθλητικών γεγονότων- αλλά και του γενικότερου συστήματος σωματικής αγωγής, όπως εκφράζεται με συλλογικές ή ατομικές επιλογές, στα σχολεία, στα γυμναστήρια ή στην κατ’ οίκον «σωματοδόμηση» (body building, σε απλά ελληνικά)- είναι μια μεγάλη ανάγκη. Που πρέπει να υπηρετείται ιδιαίτερα σε συνθήκες έξαρσης του αθλητικού φαινομένου και κυκλοφορίας πολλών και διαφόρων ιδεολογημάτων, «συνταγών επιτυχίας» και ανόδου στην «κορυφή», υποταγής σε σκληρές μορφές πειθαρχίας. Από την άποψη αυτή η επιλογή ορισμένων αθλητικών γεγονότων που πραγματοποιήθηκαν μέσα σε ιδιάζουσες συνθήκες, επιτρέπει την καλύτερη οπτική του αθλητικού-κοινωνικού φαινομένου και του πολιτισμού με τον οποίο αυτό συνδέεται. Ένα τέτοιο γεγονός ήταν οι Ολυμπιακοί Αγώνες του 1936 στο Βερολίνο. Εκεί οι ταινίες της Leni Riefenstahl αναδεικνύουν και εξωραΐζουν την ιδεολογία του Χίτλερ.
Ενδεικτική βιβλιογραφία:
- – G. Dreyfus, Roland Marx, Raymond Poidevin, Γενική Ιστορία της Ευρώπης, Τόμος ΣΤ΄: Η Ευρώπη από το 1848 μέχρι σήμερα, Εκδόσεις Παπαζήση, Αθήνα 1985.
Ι. Κεφάλαιο IV, «Η άνοδος των φασιστικών ολοκληρωτισμών», σ. 115-140.
ΙΙ. Κεφάλαιο V, «Οι ενδοευρωπαϊκές σχέσεις και ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος», σ. 141-163.
Serge Berstein, Pierre Milza, Ιστορία της Ευρώπης, τόμος 3ος: Διάσπαση και ανοικοδόμηση της Ευρώπης, 1919 έως σήμερα, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997.
Ι. Κεφάλαιο 3, «Δημοκρατίες και δικτατορίες μπροστά στην κρίση», σ. 63-97.
ΙΙ. και σελίδες 55-59, 117-124.
Eric Hobsbawm, Η εποχή των άκρων. Ο Σύντομος Εικοστός Αιώνας 1914-1991, Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα 1995.
Η μαγεία του υπερθεάματος και ο κριτικός λόγος.
Richard Mandell: «Οι Ολυμπιακοί αγώνες των Ναζί», σε μετάφραση του Βαγγέλη Κούταλη, επιμέλεια Άσπα Γολέμη, σελ. 394, Εκδόσεις «Ισνάφι», Ιωάννινα 2004.
Η διανοητική και ιδεολογική προετοιμασία του ναζισμού.
(Αποσπάσματα από το βιβλίο του Jeffrey Herf «Αντιδραστικός Μοντερνισμός»).
«Η άνοδος του φασισμού και του ναζισμού στην Ευρώπη κατά το Μεσοπόλεμο»
Της Αμαλίας Κ. Ηλιάδη, φιλολόγου-ιστορικού (Μεταπτυχιακό Δίπλωμα Βυζαντινής Ιστορίας απ’ το Α.Π.Θ.)
ailiadi@sch.gr
http://users.sch.gr/ailiadi , http://blogs.sch.gr/ailiadi, http://www.matia.gr, http://www.emy67.wordpress.com
Τα κοινωνικά προβλήματα και οι οικονομικές κρίσεις που δημιουργήθηκαν μετά τον A’ παγκόσμιο πόλεμο, αλλά και η εφαρμογή των αμφισβητούμενων συνθηκών ειρήνης, έφεραν τα κράτη στα όριά τους και προλείαναν το έδαφος για την επικράτηση των ολοκληρωτικών καθεστώτων. Οι οπαδοί τους προέρχονταν κυρίως από τις τάξεις των ανέργων και των βετεράνων στρατιωτών. Οι μάζες αμφισβητούσαν αυτούς που τους έσυραν στον πόλεμο και αδυνατούσαν να τους βγάλουν από τις οικονομικές κρίσεις, ενώ ταυτόχρονα αναζητούσαν κυβερνήσεις που θα μπορούσαν να εγγυηθούν την ασφάλεια και την πρόοδό τους.
Οι επαναστάσεις και οι απεργίες κατέληξαν να είναι ενδημικά φαινόμενα των ευρωπαϊκών χωρών, ενώ τα φιλελεύθερα καθεστώτα και οι θεσμοί της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας αμφισβητήθηκαν. Ενισχύθηκαν τα μειοψηφικά κόμματα, ενώ νέα έκαναν της εμφάνισή τους. Οι ιδεολογίες του σοσιαλισμού, του εθνικισμού, του μιλιταρισμού, η πειθώ των ηγετών – Μουσολίνι, Χίτλερ, Λένιν – σε συνδυασμό με τα αντιπολεμικά ή φιλοπόλεμα συναισθήματα, καθώς και η μεγάλη οικονομική κρίση, οδήγησαν στον ολοκληρωτισμό του κομμουνισμού, του φασισμού και του ναζισμού.
Ο πρώτος παγκόσμιος πόλεμος διαμόρφωσε ένα νέο πρότυπο βίας, που χαρακτήρισε τον 20ο αιώνα και έσπειρε διχόνοιες και μίση, απ’ όπου ξεπήδησαν νέες και μεγαλύτερες συγκρούσεις στο μέλλον. Επιπλέον, διέλυσε το δυτικό πολιτισμό του 19ου αιώνα που ήταν καπιταλιστικός, φιλελεύθερος, αστικός και ένδοξος, καθώς και την πεποίθηση που είχε η Ευρώπη, ότι ήταν το κέντρο του κόσμου. Τα νέα δεδομένα, όπως διαμορφώθηκαν, την οδήγησαν να χάσει αργότερα και την ανεξαρτησία της, καθώς υπό την κηδεμονία των ΗΠΑ και της Σοβιετικής Ένωσης. Ένας δεύτερος παγκόσμιος πόλεμος ήταν προ των πυλών.
Την 1η Σεπτεμβρίου 1939, μετά την γερμανική επίθεση κατά της Πολωνίας, θα ξεσπάσει ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος. Ο Χίτλερ, ο οποίος στηρίζεται στον δυναμισμό της οικονομίας και του στρατού της Γερμανίας, καθίσταται ο αρχηγός του συνασπισμού των δικτατόρων της Ιταλίας, της Σλοβακίας, της Ουγγαρίας, της Βουλγαρίας και της Ρουμανίας.
Ο Μεσοπόλεμος θα φέρει την κρίση – οικονομική, κοινωνική, πολιτική , ηθική. Οι φασισμοί θα είναι η ακραία κατάληξη της βίαιης σκλήρυνσης της πολιτικής ζωής. «Μέσα στο πλαίσιο εμφυλίων πολέμων και εργατικών εξεγέρσεων, οι οποίες συγκλονίζουν μεγάλο μέρος της ηπείρου μεταξύ 1918 και 1923 – από τη Ρωσία μέχρι τη Γερμανία, από την Ουγγαρία μέχρι την Ιταλία – ο φασισμός θα προσλάβει τη μορφή τυπικά αντεπαναστατικού, αντιδημοκρατικού και αντεργατικού φαινομένου. Υπό την οπτική αυτή, είναι ο κληρονόμος της αντεπανάστασης, η οποία συνόδευσε τον «μακρό» 19ο αιώνα, από την αντιγαλλική συμμαχία του 1793 μέχρι τις σφαγές του Ιουνίου του 1848 και την Κομμούνα».
Η διαφορά έγκειται στο ότι οι φασισμοί, που δεν κοιτάζουν προς το παρελθόν, επιβάλλουν ηγέτες οι οποίοι δεν προέρχονται από παλιές ελίτ αλλά από «κοινωνικά απόβλητα ενός ξεχαρβαλωμένου κόσμου. Είναι εθνικιστές δημαγωγοί οι οποίοι απαρνήθηκαν την αριστερά, όπως ο Μουσολίνι, ή πληβείοι όπως ο Χίτλερ, οι οποίοι ανακάλυψαν το ταλέντο τους ως ‘καθοδηγητές του πλήθους’, μέσα στην ατμόσφαιρα της γερμανικής ήττας».
Η προπαγάνδα, μέσο με το οποίο οι φασισμοί έπεισαν και κινητοποίησαν λαούς έδειξε τη σημασία της ήδη από τον Α΄ Παγκόσμιο Πόλεμο σαν μέσο ‘διαφώτισης’ της κοινής γνώμης, αλλά και αλλοίωσης των γεγονότων.
Για τους ναζί πάντως «η άμεση προπαγάνδα, είτε ομιλούσα είτε τυπωμένη, ήταν μονάχα η μια πλευρά μιας ευρύτερης επίθεσης στο μυαλό και τις αισθήσεις για να δημιουργηθεί η καινούργια ψυχολογία και τέλος ο ‘καινούργιος άνθρωπος’». Ο show man Μουσολίνι έδειξε τον δρόμο στον Χίτλερ. Δημόσιες τελετές και οπτικά τεχνάσματα κάθε είδους, τέχνη και μαζική κουλτούρα, αρχιτεκτονική, ‘μεγάλες πολιτιστικές καινοτομίες’ και νέες τεχνολογικές κατακτήσεις, τύπος, ραδιόφωνο, λογοτεχνία, μουσική, θέατρο, κινηματογράφος, χειραγωγούν λαούς, συγκαλύπτουν, πείθουν.
«Οι άνθρωποι κατά κανόνα έκαναν χώρο ανάμεσα στον ηγέτη και στον κομματικό μηχανισμό. Ο ηγέτης παρείχε έμπνευση και σιγουριά……Οι μαζικές συγκεντρώσεις, οι παρελάσεις και οι πορείες προσέφεραν στον κόσμο μια τελετουργία και εξέπεμπαν ένα αίσθημα δύναμης που υπογράμμιζε την ανημποριά του ατόμου».
Τα περισσότερα ιστορικά ντοκιμαντέρ που γυρίζονται σήμερα για την εποχή του φασισμού και του ναζισμού είναι θεματικού τύπου, δηλαδή αναπτύσσουν κινηματογραφικά ένα θέμα. Για παράδειγμα, η γερμανική σειρά “Hitler” 2002, εξετάζει σε 6 επεισόδια και μέσα από επίκαιρα και μαρτυρίες ανθρώπων τον Αδόλφο Χίτλερ ως προπαγανδιστή, εραστή, δικτάτορα κλπ. Τα ντοκιμαντέρ με θέματα από την ευρωπαϊκή Ιστορία, όπως η σειρά “Weapons of War” 1998, που πραγματεύεται τα οπλικά συστήματα Γερμανών και Συμμάχων κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο στην Ευρώπη, καθώς και τα ντοκιμαντέρ όπως η σειρά “The World at War” 1973, που περιγράφει τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο σε παγκόσμια κλίμακα, αποτελούν σημαντικές πηγές πληροφοριών για τον ιστορικό-ερευνητή αυτής της εποχής καθώς και εξαιρετικά ερεθίσματα περαιτέρω έρευνας και αναζήτησης για τον φοιτητή της Ιστορίας.
Πρέπει εδώ βέβαια να σημειώσουμε πως πολλάκις ο κινηματογράφος έχει χρησιμοποιηθεί για προπαγανδιστικούς σκοπούς. Πριν αλλά και κατά τη διάρκεια του Β΄ παγκοσμίου πολέμου, οι Ναζί γύρισαν πληθώρα ταινιών μικρού και μεγάλου μήκους χρησιμοποιώντας τον κινηματογράφο ως κύριο προπαγανδιστικό όπλο. Η γνωστότερη είναι η ταινία «Olympia» της Leni Riefenstahl, που γυρίστηκε με αφορμή του Ολυμπιακούς αγώνες του 1936 στο Βερολίνο, η τριλογία της σταλινικής περιόδου για τον Μαξίμ, των Κόζιντσφ και Τράουμπεργκ αλλά και διάφορα φιλμ που έχουν γυριστεί από τον αμερικανικό στρατό κατά τη διάρκεια πολέμων στον 20ο αιώνα. Οι ταινίες αυτές μπορούν να προβληθούν σε φοιτητές της Ιστορίας, οι οποίοι θα εξετάσουν τις διάφορες μεθόδους προπαγάνδας δια του κινηματογράφου.
Ένας κύριος λόγος, λοιπόν, για τον οποίο ο καθηγητής/ καθηγήτρια της Ιστορίας πρέπει να χρησιμοποιήσει ιστορικά ντοκιμαντέρ ή ταινίες στο μάθημα του είναι ακριβώς για να εκπαιδεύσει τους μαθητές/φοιτητές του στο πώς να παρακολουθούν τις κινούμενες εικόνες με κριτικό μάτι. Ο εκπαιδευόμενος παρακολουθεί επί καθημερινής βάσεως ειδήσεις, ντοκιμαντέρ και ταινίες στην τηλεόρασή του, χωρίς συνήθως να αναρωτιέται για την αξιοπιστία τους. Αυτό ακριβώς πρέπει να αλλάξει ο καθηγητής/ καθηγήτρια της Ιστορίας. Να διδάξει, δηλαδή, πώς πρέπει να παρακολουθεί ο σημερινός θεατής τα τηλεοπτικά ρεπορτάζ, τα ιστορικά ντοκιμαντέρ ή τις ταινίες με ιστορικά θέματα, τι πρέπει να προσέχει κατά την προβολή τους και πώς πρέπει να σκέφτεται όση ώρα παρακολουθεί αντί να είναι ένας απλός παθητικός θεατής.
(info: 1) Jeffrey Herf, Αντιδραστικός μοντερνισμός. Τεχνολογία, κουλτούρα και πολιτική στη Βαϊμάρη και το Γ΄ Ράϊχ, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο 1996.
2) Α. Γκλυκσμάν, Φασισμοί: Παλιός και νέος, Στοχαστής, Αθήνα χ.χ.
3) Στέφανος Ροζάνης, Τα στρατόπεδα συγκέντρωσης και το τέλος του παραδοσιακού ουμανισμού, Παπαζήσης, Αθήνα χ.χ.
4) Κώστας Παπαϊωάννου, Η γένεση του ολοκληρωτισμού, Εναλλακτικές Εκδόσεις, Αθήνα 1991.
5) Λιονέλ Ρισάρ, Ναζισμός και κουλτούρα, Αστέρι, Αθήνα 1980.
6) Σάλινς Μάρσαλ, Χρήσεις και καταχρήσεις της Βιολογίας, Αλεξάνδρεια, Αθήνα 1997).
