Η αγία μας Εκκλησία αυτή την Κυριακή εορτάζει το γεγονός της αναστήλωσης των ιερών εικόνων. Η Κυριακή αυτή είναι γνωστή ως Κυριακή της Ορθοδοξίας.
Η ορθοδοξία είναι μία έννοια οικουμενική. Η οικουμενική της γλώσσα της επιτρέπει ασχέτως διαφορετικού λεκτικού ιδιώματος, είτε καλείται «ορθοδοξία», «orthodoxy», «orthodoxie», να εννοείται, να περιγράφεται και να δηλώνεται το ίδιο πράγμα κατά Wittgenstein. Έχω όμως την αίσθηση – κι αυτή γίνεται περισσότερο εμφαντική αφού το μυστήριο του Θεού ψηλαφιέται, βιώνεται και δεν εκλογικεύεται – ότι ένας ορισμός της λέξης «ορθοδοξία» μπορεί αν οδηγήσει σε δύο πράγματα. Αφενός μεν στην απώλεια βίωσης του αποκεκαλυμμένου μυστηρίου, αφετέρου δε στην ανθρωπομορφική αντίληψη της έννοιας.
Κάτι τέτοιο έχει την ικανότητα να οδηγήσει την ορθοδοξία στο ἰδεῖν. Αν λοιπόν θεωρήσουμε ότι συμβεί κάτι τέτοιο – όπως απροκάλυπτα και ανεπαίσχυντα συμβαίνει – η ορθοδοξία γίνεται ιδεολογία. Με άλλα λόγια ένα σύστημα που οριοθετείται, ταριχεύεται στην ανθρώπινη λογική, άρα και αντιμετωπίζεται με κτιστά κριτήρια, αλλά επουδενί δεν αποτελεί μυστήριο. Έτσι χάνει τη μυσταγωγία του, εμπίπτει στη θεώρηση μιας ιδέας και καταντά ορθοδοξισμός καταπώς σημειώνει ο καθηγητής Χ. Γιανναράς.
Στις μέρες μας πιστεύω αθεράπευτα πως δύο είναι τα καρκινώματα που μετατρέπουν σε ιδεολογία την ορθοδοξία. Η υποκρισία και ο θρησκευτικός φανατισμός, τα οποία με τη σειρά τους εκφράζουν τον ευσεβισμό και τον ηθικισμό, δηλαδή την αλλοίωση της όντως φύσεως της ευσέβειας και του ήθους αντίστοιχα. Ο άνθρωπος που δεν έχει αγάπη άνετα αφήνεται στην κατάκριση, στο «θάνατο» του άλλου, άρα και του Θεού, στο «θάνατο» του Θεού (κατά Nietzsche), άρα και του άλλου, αφού κατά Levinas Θεός και άνθρωπος είναι αλληλένδετοι. Ο φανατικός άνθρωπος έχει συνηθίσει την πώρωση. Και φυσικά μία τέτοια κατάσταση (είτε αφορά την πολιτική, κοινωνική, θρησκευτική θεώρηση των πραγμάτων) υψώνει τοίχος στον άνθρωπο που φανατίζεται. Τοίχος που τον απομονώνει τόσο από το Θεό, όσο και από τους ανθρώπους.
Τα τελευταία χρόνια έχουν εμφανιστεί αρκετοί, συνάμα και ελάχιστοι, προφήτες, σωτήρες, θαυματοποιοί της ορθόδοξης πίστης. Προσπαθώντας στην αγωνία τους να περιφρουρήσουν αυτό που δεν καταφέρνουν να ζήσουν, σκοντάφτουν, περδικλώνονται και κατρακυλούν στην πτώση που οι ίδιοι δημιουργούν. Ορθώνουν τοίχος απέναντι στο «ανίερο» και «βέβηλο», το «ρυπαρό» και «αιρετικό». Υπερασπίζονται την ορθόδοξη πίστη, αποστηθίζουν συγκεκριμένα πατερικά χωρία, αγνοούν την ίδια τη φύση των Πατέρων, τα ίδια τους τα γραπτά κείμενα ή στην καλύτερη των περιπτώσεων αποστηθίζουν τις σωστές πατερικές ρήσεις έναντι των αιρετικών, αγνοώντας την ίδια στιγμή πως ένας Μάξιμος Ομολογητής ή ένας Γρηγόριος Παλαμάς υπήρξαν ταυτόχρονα και μεγάλοι φιλόσοφοι, και όχι απλά και κατ’ αποκλειστικότητα πολέμιοι των αιρετικών.
Η ορθοδοξία δεν είναι ένα μανιφέστο, μία διακήρυξη ιδεών, κατηγοριών, απαγορεύσεων και νομικίστικων διατάξεων δικαιικού χαρακτήρα. Είναι τρόπος ζωής, είναι το πώς του ανθρώπινου προσδιορισμού, της ανθρώπινης λειτουργίας. Το πώς της τοποθέτησης του ανθρώπου απέναντι στο Θεό, στον εαυτό του και στους άλλους. Έχει αγάπη, ευχαριστιακή αγάπη όπως σημειώνει ο Κλήμης Αλεξανδρεύς. Διασφαλίζει όμως το είναι της, για να θυμηθούμε λίγο τον Heidegger, μέσα στην ενότητα της και συγκεκριμένα την ενότητα της πίστεως. Η αγάπη προϋποθέτει την πίστη και την ελπίδα. Και το γεγονός ότι η φύση της είναι ευχαριστιακή, το βλέπουμε στη Θεία Λειτουργία όπου ο ιερέας εύχεται «τήν ἑνότητα τῆς πίστεως καί τήν κοινωνίαν τοῦ Ἁγίου Πνεύματος».
Ακούγεται στις μέρες μας πως η ορθοδοξία κινδυνεύει. Συχνά πυκνά στα όρια μιας ημιμάθειας ή ακόμη και ηθελημένης άγνοιας οι υπερορθόδοξοι θεωρούν πως αποτελούν το ιερό κατάλοιπο της σύγχρονης κοινωνίας. Πάντα έβλεπαν, παντού βλέπουν και θα εξακολουθούν να βλέπουν την αμαρτία να υπερπερισσεύει και τη χάρη να πλεονάζει κατ’ αντιστροφή του σχετικού χωρίου. Αυτός ο θεολογικός πεσιμισμός, η θεολογική γκρίνια σε καμία περίπτωση δεν αναδεικνύουν την αλήθεια των πραγμάτων. Καλλιεργώντας φοβικά και ενοχικά σύνδρομα το μόνο που καταφέρνουν είναι να ελέγχουν τον άνθρωπο, ο οποίος εκείνος είναι που κινδυνεύει από τα φληναφήματα και τις φιλοσοφικές μεταπηδήσεις στο χώρο του μη υπαρκτού.
Η ορθοδοξία δεν κινδυνεύει. Η ορθοδοξία κάποτε υπερασπίστηκε από άξιους Πατέρες που είχαν όμως αγάπη και όταν ακόμη επιτιμούσαν τους αιρετικούς πάλι αγάπη είχαν, έμπονη αγάπη για την αλήθεια της Εκκλησίας. Να πονάεις και ν’ αγαπάεις όπως έλεγε ο όσιος Πορφύριος. Βρίσκονταν μακριά από εγωπάθειες, στοιχείο που δεν εκλείπει στο κίνημα των σύγχρονων υπερορθόδοξων. Ήλεγχαν με αγάπη, με διάκριση και όχι παρακινούμενοι από εωσφορική έπαρση και αμετροέπεια. Γνώριζαν την αλήθεια της ορθοδοξίας της Ανατολικής Εκκλησίας και την υπερασπίζονταν με πνεύμα Θεού και όχι με πνεύμα αφ’ εαυτών. Η ορθοδοξία δεν κινδυνεύει. Ο άνθρωπος κινδυνεύει εκτός της ορθοδοξίας. Ο άνθρωπος των ανυποψίαστων και μη γεγυμνασμένων αισθητηρίων στην ασκητική της αγάπης, του πνεύματος, της αλήθειας ἐν Χριστῷ.
«Δεν είναι του καθενός, αγαπητοί, να φιλοσοφεί περί Θεού∙ δεν είναι του καθενός. Το πράγμα αυτό δεν είναι τόσον εύθηνο και χαμηλό. Και θα προσθέσω, δεν είναι δυνατόν πάντοτε, ούτε σε όλους, ούτε σε όλα, αλλά μόνο μερικές φορές, και σε μερικούς, και υπό ορισμένες προϋποθέσεις… Και πότε; Όταν είμαστε απαλλαγμένοι από την έξω λάσπη και ταραχή, και το ηγεμονικό μας δεν συγχύζεται με μοχθηρές και πεπλανημένες παραστάσεις» (Γρηγόριος Θεολόγος, Λόγος ΚΖ΄, Κατά ευνομιανών προδιάλεξις, ΕΠΕ 4, σ. 15).
Ηρακλής Αθ. Φίλιος
Βαλκανιολόγος, Θεολόγος
