Αυτή την Κυριακή το ευαγγελικό ανάγνωσμα της αγίας μας Εκκλησίας κάνει λόγο για τη θεραπεία ενός δαιμονισμένου παιδιού. Η περικοπή αυτή που περιγράφει ο ευαγγελιστής Ματθαίος (Μαθ. 17, 14-23) φέρει στην επιφάνεια κάτι που διαπνέει τις διηγήσεις και των τεσσάρων ευαγγελιστών. Πρόκειται για το ζήτημα του κακού.
Ένας πατέρας ζητάει από τον Χριστό να σπλαχνισθεί στο παιδί του που έχει δαιμόνιο μέσα του και υποφέρει πολύ. Οι μαθητές δεν καταφέρνουν να βγάλουν το δαιμόνιο και ο Χριστός επιτιμώντας το δαιμόνιο το βγάζει από μέσα του εκείνη τη στιγμή. Έτσι το παιδί γιατρεύεται. Οι μαθητές προφανώς απογοητευμένοι που δεν κατάφεραν να εκβάλλουν το δαιμόνιο ρωτούν τον Ιησού «γιατί εμείς δεν μπορέσαμε να το βγάλουμε;» (Ματθ. 17, 19) και ο Ιησούς τους απαντάει «εξαιτίας της απιστίας σας» (Ματθ. 17, 20).
Μία ερώτηση διαγράφεται μέσα μου. Θα την μοιραστώ μαζί σας και είμαι σίγουρος πως όσο «αφελής» κι αν δείχνει, όλοι σας την έχετε διατυπώσει. Γιατί ο Θεός επιτρέπει το κακό και δη τόσο κακό; Μήπως έχει ισχύ η ντεϊστική σκέψη βάση της οποίας ο Θεός άφησε τον κόσμο στην τύχη του όταν τον δημιούργησε; Πολλά μπορούν να ειπωθούν και αρκετές απαντήσεις να κοσμήσουν το βασανιστικό αυτό ερώτημα.
Στο σημείο αυτό θα επικαλεστώ τον Επίκουρο και την άκρως ενδιαφέρουσα συλλογιστική του. Διερωτάται λοιπόν και απαντάει ο φιλόσοφος: «Θέλει ο Θεός να εμποδίσει το κακό αλλά δεν είναι ικανός; Τότε δεν είναι παντοδύναμος. Μπορεί αλλά δεν θέλει; Τότε δεν είναι πανάγαθος. Και θέλει και μπορεί; Τότε γιατί υπάρχει το κακό; Δεν θέλει ούτε μπορεί; Τότε γιατί να τον αποκαλούμε Θεό;». Αυτές οι απορίες του Επίκουρου μου θυμίζουν μία αντίστοιχη συλλογιστική, εκείνη του Γάλλου φιλοσόφου Paul Ricoeur που ασχολήθηκε με το ζήτημα του κακού και ρωτάει: «Πώς είναι δυνατόν και χωρίς αντίφαση, να καταφαθούν μαζί οι ακόλουθες τρις προτάσεις; ‘’Ο Θεός είναι παντοδύναμος. Ο Θεός είναι απολύτως αγαθός. Το κακό υπάρχει’’».
Διαπιστώνουμε λοιπόν πως ο ανθρώπινος νους δεν αντέχει να συνδυάσει την ύπαρξη του κακού με την ύπαρξη του Θεού. Αυτό βέβαια δημιουργεί έναν θετικό «απολογισμό» καθώς αναγνωρίζεται η μοναδικότητα του Θεού, η αλήθεια Του και η παντοδυναμία Του. Από την άλλη γιατί επιτρέπει το κακό; Γιατί το παιδί της ευαγγελικής περικοπής να τυραννιέται από το δαιμόνιο και μαζί μ’ αυτό όλοι όσους γιάτρεψε ο Θεάνθρωπος; Δεν είναι αγαθός ο Θεός και φιλάνθρωπος;
Ας επιχειρήσουμε μερικές υποθέσεις. Αν το κακό είναι αυθύπαρκτο, ας το θεωρήσουμε ως μία αρχική και εκ του μη όντος υπόσταση. Η αρχή όμως πάλι έχει την πηγή της στον Δημιουργό του κόσμου, των εννοιών, της φύσης, του ανθρώπου, των ζώων. Αν λοιπόν το κακό είναι μία τέτοια αρχή που δημιουργήθηκε από τον Θεό, τότε ο Θεός δεν είναι αγαθός. Κατά μία έννοια τότε το καλό – ως μη αρχική ύπαρξη – αποτελεί αλλοίωση της όντως αγαθούς φύσεως, δηλαδή του κακού. Είναι όμως έτσι ή το παραγόμενο εκ της φυσικής αλλοίωσης μιας αρχικής ύπαρξης αποτελεί αστοχία στην παραμονή του όντως καλού;
Γνωρίζουμε όμως πως το κακό δεν είναι αυθύπαρκτο. Δεν υπάρχει «αυτόκακον» στη σκέψη του Μαξίμου Ομολογητού και Διονυσίου Αρεοπαγίτη. Κατά τους θεοφόρους αυτούς Πατέρες το κακό δεν έχει υπόσταση, αλλά είναι «παρυπόσταση». Στη σκέψη του Ιωάννη Δαμασκηνού δε το κακό δεν είναι τίποτε άλλος εκτός από «ἀποβολή» και «στέρησις». Με άλλα λόγια η πατερική σκέψη δέχεται το κακό ως αλλοίωση της όντως φύσεως που είναι το καλό. Δεν υπάρχει το καλό και το κακό. Αυτή τη λογική την καταρρίπτει ο Ιωάννης Δαμασκηνός σε έναν καταπληκτικό διάλογο που έχει με έναν Μανιχαίο. Υπάρχει το καλό. Μία αρχή. Από αυτή την αρχή προήλθε το κακό, μέσα δηλαδή από την αλλοίωση της. Όπως δεν υπάρχει το σκοτάδι ως αυθύπαρκτο αλλά αποτελεί έλλειψη φωτός, έτσι και το κακό αποτελεί έλλειψη του καλού.
Είναι όμως ο Θεός Δημιουργός του κακού στον κόσμο; Θα μας βοηθήσει στην κατανόηση των πραγμάτων ο άγιος Γρηγόριος Νύσσης και συγκεκριμένα δύο παραπομπές του που μαρτυρούν πως αίτιος του κακού δεν είναι ο Θεός. Πρώτον, στο «Περί Παρθενίας» σημειώνει: «Πᾶν γὰρ κτίσμα θεοῦ καλὸν καὶ οὐδὲν ἀποβλητέον, καὶ πάντα ὅσα ἐποίησεν ὁ θεὸς καλὰ λίαν». Δεύτερον «Εἰς τὸν Ἐκκλησιαστήν αναφέρει: «Εἰ δὲ ἀγαθὸς ὁ τῶν πάντων αἴτιος, ἀγαθὰ πάντως, ὅσα ἐκ τοῦ ἀγαθοῦ τὴν ὑπόστασιν ἔχει».
Η ευαγγελική περικοπή που περιγράφει ο Ματθαίος μας δείχνει πως το κακό ναι μεν υπάρχει στον κόσμο, αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι καθορίζει τον κόσμο, τη ζωή και τη σωτηρία του ανθρώπου. Η επιστήμη στην αντιμετώπιση του κακού προβάλλει την έξαρση του νου, της λογικής. Η θεολογία απέχει από αυτή την «ασθένεια» και προβάλλει το άπιαστο, το ανεξήγητο, το ανερμήνευτο, το μη αποδείξιμο, το άλογο, την πίστη. Ανήκει δε σε μία δική της ξένη προς την κοσμική αντίληψη σφαίρα, στη σφαίρα του «οὐ βλεπομένων» που θα μας πει ο απόστολος Παύλος ομολογώντας πως «πίστις ἐστίν, ἐλπιζομένων ὑπόστασις, πραγμάτων ἔλεγχος οὐ βλεπομένων» (Εβρ. 11, 1).
Η πίστη είναι η απάντηση της ζωής της Εκκλησίας που γκρεμίζει κάθε αρνητική πτυχή της ζωής. Και η πίστη είναι εκείνη που σώζει. Ο Χριστός δεν θεράπευε τους πάσχοντες επειδή ήταν έξυπνοι, ευφυείς ή είχαν απαντήσεις στο πρόβλημα τους, αλλά επειδή πίστευαν ότι ο λυτρωτής των σωμάτων και των ψυχών είναι Εκείνος που είχαν μπροστά τους. Αυτό απαντούσε ο Χριστός κάθε φορά που θεράπευε κάποιον, ότι δηλαδή «ἡ πίστις σου σέσωκέ σε».
Είναι αλήθεια ότι το κακό δεν υφίσταται πια αλλά κυριαρχεί. Τείνει να γίνει κανόνας. Μάλλον έχει γίνει, όμως «οὗ δὲ ἐπλεόνασεν ἡ ἁμαρτία, ὑπερεπερίσσευσεν ἡ χάρις» (Ρωμ. 5, 20). Όσο κακό κι αν υπάρχει στον κόσμο, όσο κι αν η αμαρτία φαντάζει ανίκητη, όσο κι αν πτωτικές διαθέσεις πνίγουν την ψυχή του ανθρώπου, όσο κι αν το κακό πολιορκεί τη ζωή του, όσο κι αν οι πειρασμοί φέρνουν δάκρυα παρά χαρές, όσο κι αν ο άνθρωπος πονά, ο Χριστός είναι ο μόνος εγγυητής της σωτηρίας. Και μπροστά στην φαινομενική κυριαρχία του κακού, των δοκιμασιών, των θλίψεων και του αβάσταχτου πόνου φωνάζει στους ανθρώπους με αγάπη «ἐν τῷ κόσμῳ τούτῳ θλῖψιν ἕξετε· ἀλλά θαρσεῖτε, ἐγώ νενίκηκα τόν κόσμον» (Ιω. 16, 33).
Ηρακλής Φίλιος
Θεολόγος, Βαλκανιολόγος
