ΌΤΑΝ ΛΙΓΥΦΘΟΓΓΕΣ ΦΩΝΕΣ, ΒΙΟΛΙΑ, ΚΛΑΡΙΝΑ, ΛΑΟΥΤΑ ΚΑΙ ΛΥΡΕΣ ΣΕ ΑΠΟΓΕΙΩΝΟΥΝ – ΣΕ ΜΕΤΑΡΣΙΩΝΟΥΝ – ΣΕ ΕΚΣΤΑΣΙΑΖΟΥΝ
Του Κων/νου Β. Παυλάκου,
π. Σχολικού Συμβούλου Φιλολόγων
- Το τραγούδι είναι η ουσία του κόσμου [Ν. Καζαντζάκης, Ταξιδεύοντας, Ο Μοριάς, σελ. 303]
- Η μουσική είναι η ανώτερη λογική [Ν. Καζαντζάκη:
Ο Βραχόκηπος, σελ. 174]
Η ΑΞΙΑ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ
Το τι αξίζει η μουσική, μας το λέει συμπυκνωμένα ο καθηγητής της Φιλοσοφίας και Ακαδημαϊκός Ιωάννης Θεοδωρακόπουλος, Στα Μαθήματα της Έκτης Περιόδου (Η Παιδεία των Ελλήνων), Αθήναι 1979, σελ. 74: «Είναι κίνδυνος ν’ αφήσομε την ελληνική νεότητα μουσικώς απαίδευτη. Η μουσική ημερώνει, η μουσική εξευγενίζει τον άνθρωπο. Η μουσική τον πάει σε κόσμους αόρατους, μακρινούς. Η μουσική τον παιδεύει ίσως όχι όσον ο λόγος. Γιατί πάει βαθιά μέσα στην ψυχή. Εισχωρεί στο άδυτο της ψυχής και δεν μπορεί να μείνει ασυγκίνητη η ψυχή, όταν ακούει μεγαλειώδη ακούσματα μουσικής δημιουργίας».
Ειδικότερα το τί εκφράζει το τραγούδι του Νεοέλληνα επισημαίνεται από έναν άλλον στοχαστή του Ελληνισμού τον Νίκο Καζαντζάκη [Ταξιδεύοντας, Ο Μοριάς, σελ. 326]: «Όταν ο Νεοέλληνας αρχίσει να τραγουδάει, μία πίκρα παγκόσμια πετιέται από τ’ ανατολίτικα σωθικά του, σπάζει την κρούστα της ελληνικής λογικής κι ανεβαίνει από τα σπλάχνα του, όλο μυστήριο και σκοτάδι, η Ανατολή».
ΦΩΝΕΣ ΤΡΑΓΟΥΔΙΣΤΩΝ/ΣΤΡΙΩΝ
(Που επιβεβαιώνουν την ανωτέρω επισήμανση)
Αναφέρω μερικές τέτοιες φωνές που εκφράζουν τα έγκατα, τα εσώψυχα, των Ελλήνων, «βγάζουν ψυχή» όπως λέμε (και δεν τραγουδούν μηχανικά ή επιτηδευμένα). Το καταλαβαίνεις αυτό διαισθητικά και χωρίς να έχεις ιδιαίτερες γνώσεις μουσικής.
α) από αυτούς/ες που τραγουδούν Δημοτικά τραγούδια: 1) Γιώργος Παπασιδέρης 2) Γιώργος Νάκος 3) Ι. Παναγιωτόπουλος (Κούρος) 4) Κώστας Ρούκουνας 5) Χρήστος Σερέτης 6) Μηνάς Κοκόρης 7) Στυλιανός Μπέλλος 8) Δημοσθένης Βλαχαγγέλης 9) Χρήστος Πανούτσος 10) Βασίλης Σερμπέζης 11) Άρης Ντίνας 12) Σωτήρης Γοργογέτας 13) Γεωργία Μητάκη 14) Ρόζα Εσκενάζυ 15) Ρίτα Αμπατζή 16) Δημήτρης Ζάχος, Παναγιώτης Λάλεζας κ.α
β) Από αυτούς/ές που τραγουδούν λαϊκά-ρεμπέτικα τραγούδια: 1) Σωτηρία Μπέλλου 2) Μαρίνα Νίνου 3) Στέλλα Χασκήλ 4) Καίτη Γκρέη 5) Πόλυ Πάνου 6) Ρίτα Σακελλαρίου 7) Γιώτα Λύδια 8) Στέλιος Καζαντζίδης 9) Μανώλης Αγγελόπουλος κ.ά.
Σημείωση : Κάποιοι/ες από αυτούς τραγούδησαν και από τα δυο είδη τραγουδιών (π.χ. Ρούκουνας, Καζαντζίδης, Λύδια κ.ά.
ΑΜΑΝΕΔΕΣ
[Βυζαντινή ή Τουρκική η προέλευσή τους;]
Την απάντηση μας τη δίδει ο εκ Καππαδοκίας έλκων την καταγωγήν Γέρων Παΐσιος ο οποίος λέγει: Και οι Τούρκοι την μουσική την πήραν από το Βυζάντιο, όταν ήρθαν στη Μικρά Ασία. Γι’ αυτό οι τουρκικοί αμανέδες, κατά κάποιο τρόπο, συγκινούν, και λέει ο λαός «Τουρκικά να τραγουδάς, γαλλικά να μιλάς και ελληνικά να γράφης». Όχι ότι όλοι οι Τούρκοι έχουν καλή φωνή , αλλά, ακόμη και όσοι δεν έχουν, τραγουδούν με καημό, με μεράκι. Μερικοί δικοί μας δεν ξέρουν ότι οι αμανέδες είναι βυζαντινοί και λένε πως εμείς πήραμε τη βυζαντινή μουσική από τους Τούρκους! Μα οι Τούρκοι, όταν ήρθαν από τα βάθη της Ασίας, δεν είχαν ούτε μουσική ούτε άλλο τίποτε και πήραν τον ήχο από τη βυζαντινή μουσική. [Γέροντος Παϊσίου Αγιορείτου, ΛΟΓΟΙ, τόμ. Α΄, Έκδοση Ιερόν Ησυχαστήριον Ευαγγελιστής Ιωάννης ο Θεολόγος, Σουρωτή Θεσσαλονίκης, 13η Ανατύπωση 2009, σελ. 355]
O ΜΠΑΤΑΡΙΑΣ
[Πρότυπο τραγουδιστή και βιολιτζή]
Περί τα τέλη του 19ου αι. – αρχές του 20ου αι. ως φωτοβολίδα έλαμψε ένας τραγουδιστής και βιολιτζής συνάμα στο Μεσολόγγι, ο Θανάσης Μπαταριάς. Την αξία του την καταλαβαίνουμε από το γεγονός ότι δυο αξιόλογοι ποιητές τον ανέβασαν στην ποιητική τους σφαίρα. Πρόκειται για τον Μιλτιάδη Μαλακάση (1869-1943) και τον Κωστή Παλαμά (1859-1943).
Ο Μαλακάσης, που έγραψε ποίημα 72 στίχων με τίτλο «Ο Μπαταριάς» γράφει για την φωνητική (τραγουδιστική) και οργανοπαικτική (του βιολιού) δεξιοτεχνία του Μπαταριά:
«Μα στο τραπέζι ως κάθονταν κι άνοιγεν η φωνή σου,
μεγάλε Μπαταριά!
στο τρίτο κρασοπότηρο, πουλιά του Παραδείσου
ξυπνούσανε κι αηδόνια στα κλαριά.
Και λίγο λίγο ως γύριζες μες στο τραγούδι -ω θάμα! –
παλληκαριές, καημούς,
τ’ αρματολίκι ανέβαζες και την αγάπη αντάμα
στ’ αστέρια, στο φεγγάρι, στους θεούς.
Κι εκείθε, που δεν έφτανε κανένας, κι η ανάσα
πιάνονταν ως κι αυτή,
κι εκείθε, αλέγρα παίζοντας, σκαλί σκαλί τα μπάσα
κατέβαινε η γαλιάντρα σου η φωνή (στίχ. 21-32)
Και η κορύφωση του γλεντιού, κοντά στη λιμνοθάλασσα του Μεσολογγιού, του Μπαταριά με τη συντροφιά του:
«καθώς η νύχτα εθάμπιζε και της αυγής η χάρη
σπίθιζ’ αντικρινά,
ξάμωνε ο Μπαταριάς με μιάς και πέταε το δοξάρι,
με το στερνό του βόγγο, στα νερά (στίχ. 53-56)
Ο Παλαμάς έγραψε και αυτός ποίημα (16 στίχων) με τίτλο
«ΤΟΥ ΒΙΟΛΙΤΖΗ ΤΟΥ ΜΠΑΤΑΡΙΑ ΤΟ ΕΓΚΩΜΙΟ»
Γεια σου καημένε Μπαταριά, της δοξαριάς τεχνίτη
κι αφέντη του βιολιού!
Με εσένα Ρούμελη πλατιά το στριμωμένο σπίτι
και ξάγναντο από ψήλωμα του ολόδροσου Ζυγού.
Γειά σου, καημένε Μπαταριά, τρανός είν’ ο καημός μου,
και πιο τρανός εσύ·
με το βιολί σου ξύπνησες τη λεβεντιά του κόσμου
κι η Ρωμιοσύνη, μια φωτιά, μες στο βιολί σου ζει.
Από τους μώλους τους ρηχούς ως τα βαθιά κανάλια,
γυμνά, αρμυρά νησιά,
πουλιά της λιμνοθάλασσας, βοριάσματα, μαϊστράλια,
τέτοια φωνή δοξάστε την και τέτοια δοξαριά.
Γειά σου, καημένε Μπαταριά, και σα σβηστείς θ’ αρπάξει
μες στα τσεγγελωτά
νύχια του το βιολί σου αϊτός και θα το πάει ν’ αράξει
στα Μέτσοβα, στις Λιάκουρες, κι ακόμα πιο ψηλά.
Φωνή του Μπαταριά και παίξιμο βιολιού από τον ίδιο σε αποθέωση!
Η ΦΥΣΗ ΓΙΝΕΤΑΙ ΒΙΟΛΙ (με τους ήχους της)
Το ελληνικό τοπίο επιδρά στην ψυχή του ανθρώπου – στην ψυχή και στο σώμα και στους πιο κρυφούς λογισμούς του – σα μουσική, μας λέγει ο Καζαντζάκης [Ταξιδεύοντας, Ο Μοριάς, σελ. 199]
Η ίδια η φύση γίνεται ένα βιολί με τους ήχους της στο ποίημα του Διονυσίου Σολωμού «Οι Ελεύθεροι Πολιορκημένοι» (Σχεδίασμα Γ΄):
«Έστησ’ ο Έρωτας χορό με τον ξανθόν Απρίλη,
κ’ η φύσις ηύρε την καλή και τη γλυκιά της ώρα,
Και μες στη σκιά, που φούντωσε και κλει δροσιές και μόσχους,
ανάκουστος κιλαϊδισμός και λιποθυμισμένος».
Όποιος δεν άκουσε, την Άνοιξη το κελάηδημα του αηδονιού και μάλιστα την ώρα της κορύφωσης (την ώρα που το «λυγώνει»), έχασε ένα από τα γοητευτικότερα ακούσματα στη ζωή του.
Κελάηδημα αηδονιού και ήχος βιολιού, στην κορύφωσή τους (στο «λύγωμά» τους), ταυτίζονται. Χαρακτηριστικό παράδειγμα: Κατεβάστε από το Διαδίκτυο το τραγούδι «Σε είδα να κλαδεύεις», που τραγουδά ο Νίκος Γούναρης. Από τη μέση του τραγουδιού αυτού και κατόπιν, θα ακούσετε ένα τέτοιο βιολί (και ένα «Αχ!» που βγαίνει από τα εσώψυχα του τραγουδιστή) που σε μετεωρίζει έως τον έβδομο ουρανό. Κρούει το λιγύφθογγο βιολί τις πιο μύχιες χορδές του ψυχισμού σου, εκστασιάζοντάς σε! Και δικαιολογημένα θεωρείται το βιολί ο «βασιλιάς» των μουσικών οργάνων.
ΤΑ ΚΛΑΡΙΝΑ
Τα κλαρίνα συμβάλλουν κι αυτά στη μουσική πανδαισία του λαού μας. Αυτοδίδακτοι οι περισσότεροι από τους παλαιότερους οργανοπαίκτες του κλαρίνου, μαθητεύοντας πλάι σε κάποιους εμπειρότερους, άφησαν αξιόλογη μουσική δημιουργία. Ξεχωρίζω, κατά τη δική μου αισθητική αποτίμηση, τον Νίκο Καρακώστα -τον χαρακτηρίζω εθνικό κλαρινίστα- ο οποίος με τον ήχο του κλαρίνου του τραγούδησε χαρές και πίκρες της ζωής, έρωτα και θάνατο, βάσανα της φυλακής, καραγκούνες και βλαχοπούλες, λεβέντες και παλληκάρια, στρατηγούς και βασιλείς. Παραφράζοντας αυτό που λέει ο Καζαντζάκης για τον Γάλλο φιλόσοφο Μπερξόν ότι είναι ο μέγας δάσκαλος της ορχούμενης σκέψης (Ο Βραχόκηπος, σελ. 32), θα έλεγα ότι ο Νίκος Καρακώστας είναι ο δεξιοτέχνης του ορχούμενου κλαρίνου. Στα χέρια του «χ ο ρ ε ύ ε ι» το κλαρίνο.
Νίκος Καρακώστας
Κι ακολουθούν πολλοί άλλοι αξιόλογοι κι αυτοί, όπως ο Κ. Γιαούζος, Δημήτρ. Σταμέλος, Γιώργος Ανεστόπουλος, Χαράλαμπος Μαργέλης, Βασίλης Μπατζής, Τάσος Χαλκιάς, Βασίλης Μπεσίρης (Τουρκοβασίλης), Βάιος Μαλλιάρας, Βασίλης Σκαλιώτης, Κυριάκος Κωστούλας, Πετρο Λούκας Χαλκιάς κ.α.
ΕΚΜΑΘΗΣΗ ΤΩΝ ΝΟΜΩΝ
ΜΕ ΜΕΛΩΔΙΑ
Από τον Αιλιανό, που έζησε τον 3ο αι. μ.Χ. αντλούμε την εξής πληροφορία, στο έργο του «Ποικίλη Ιστορία» 2,39: «Κρήτες τους παίδας τους ελευθέρους μανθάνειν εκέλευον τους νόμους μετά τινος μελωδίας ίνα εκ της μουσικής ψυχαγώνται και ευκολώτερον αυτούς τη μνήμη διαλαμβάνωσι, και ίνα μη τι των κεκωλυμένων πράξαντες απολογίαν να έχωσιν αγνοία πεποιηκέναι». Δηλαδή, Οι Κρήτες, προέτρεπαν τα ελεύθερα παιδιά να μαθαίνουν τους νόμους με κάποια μελωδία, με σκοπό από τη μουσική να ψυχαγωγούνται και ευκολότερα να τους συγκρατούν στη μνήμη τους και επιπλέον, εάν πράξουν κάτι από τα απαγορευμένα, να μην έχουν ως δικαιολογία ότι το έπραξαν από άγνοια.
ΠΑΡΑΔΕΙΓΜΑΤΑ
ΦΩΝΩΝ ΠΟΥ «ΜΑΓΕΥΟΥΝ»
(Με τα τραγούδια τους)
1) Ο Γιώργος Παπασιδέρης τραγουδά το Δημοτικό τσάμικο «Γειά σου, Βελούχι μου ψηλό», με εξαίρετη δωρική φωνή.
«Γεια σου Βελούχι μου ψηλό, με τα ψηλά σ’ ελάτια
που μπόρες δε σε σκιάζουνε, μήτε βορριά ινάτια(=πείσματα)
Ορθώνεσαι περήφανο και χιλιοζηλεμένο
σαν καρτερείς την Άνοιξη, Βελούχι μου γραμμένο.
Και καρτερείς να λυώσουνε τα χιόνια από τα πλάγια
ν’ ακούς τα κυπροκούδουνα σα να’ χουν κάνει μάγια.
Έχω κι εγώ κρυφό καημό χαράματα ν΄ ανέβω
και τις ψηλές κορφούλες σου ΄πο πέρα ν’ αγναντεύω»
[Σημείωση: Το κοινώς λεγόμενο Βελούχι είναι το όρος Τυμφρηστός της Ευρυτανίας που υψώνεται πάνω από το Καρπενήσι. Έχει ύψος 2.315 μ. Από αυτό πηγάζει ο Σπερχειός ποταμός.]
2) Η Γεωργία Μητάκη με τη χαρακτηριστική της φωνή τραγουδά το Δημοτικό τσάμικο «Έχω δυο λόγια να σου πω». Στο κλαρίνο ο άφθαστος Νίκος Καρακώστας.
«Βρε στο Βελούχι κάτω εκεί μια βλάχα παινεμένη
ροβόλαγε τ’ ανήφορο, με τα φλουριά ντυμένη.
Στη στράτα εκεί στον πλάτανο απάν’ από τη βρύση,
εβγήκ’ ο γυιός του τσέλιγκα κρυφά να της μιλήσει:
«Έχω δυο λόγια να σου ειπώ, Ασήμω μου γλυκιά μου,
έλα να σμίξουμε τα δυο, να γειάνεις την καρδιά μου»
3) Πολλοί και πολλές έχουν τραγουδήσει το γνωστό δημοτικό τραγούδι «Πουλάκι Ξένο». Όλες οι ερμηνείες πολύ καλές. Ξεχωρίζω ιδιαιτέρως εκείνες, του Γιώργου Παπασιδέρη και του Δημοσθένη Βλαχαγγέλη
«Πουλάκι ξένο
ξενιτεμένο,
πουλί χαμένο,
που να σταθώ;
πού να καθήσω
να ξενυχτήσω,
να μη χαθώ; κ.τ.λ
[Σημείωση: Οι στίχοι του τραγουδιού είναι γραμμένοι από τον ποιητή Ιωάννη Βηλαρά (1771-1823), ο οποίος εμπνεύστηκε από τον έρωτά του με την κόρη του Αλ. Γεροπάνου, Γιαννιώτη εμπόρου που δραστηριοποιούνταν στη Βενετία].
4) «Το Φίλημα» ή «Μια βοσκοπούλα αγάπησα»
Και πόσοι δεν ερμήνευσαν αυτό το δημοτικό τραγούδι! Όμως η ερμηνεία με την παθιάρικη φωνή του Δημήτρη Ζάχου είναι ανυπέρβλητη!
Μια βοσκοπούλα αγάπησα, μια ζηλεμένη κόρη,
και την αγάπησα πολύ,
ήμουν αλάλητο πουλί,
δέκα χρονών αγόρι.
Μια μέρα που καθόμαστε στα χόρτα τ’ ανθισμένα
«Μαριώ, της λέω, σ’ αγαπώ,
μα ντρέπομαι να σου το πω,
τρελαίνομαι για σένα».
Από τη μέση μ’ άρπαξε, με φίλησε στο στόμα
και μου’ πε μ’ αναστεναγμό
«για της αγάπης τον καημό,
είσαι μικρός ακόμα».
Μεγάλωσα και την ζητώ…άλλον ζητά η καρδιά της.
Και με ξεχνάει τ’ ορφανό…
Εγώ, όμως δεν το λησμονώ
ποτέ το φίλημά της.
[Σημείωση: Κι αυτό το ποίημα -τραγούδι είναι γραμμένο από τον Ηπειρώτη στρατιωτικό και ποιητή, αγωνιστή του ’21 Γεώργιο Ζαλοκώστα (1805-1858)]
5) Παγκόσμιο πόνο «πίκρα παγκόσμια» εκφράζουν οι στίχοι του τραγουδιού «Δάκρυα τρέχουν σαν φωτιά» που τραγουδά ο Χρήστος Σερέτης, ο τυφλός ψαλμωδός και τραγουδιστής από την περιοχή του Αγρινίου:
«Δάκρυα τρέχουν σαν φωτιά
γύρω στα μάγουλά μου
και πέφτουνε στο στήθος μου
και καίνε την καρδιά μου».
6) Γραμματικές γνώσεις Β΄ Δημοτικού, αυτοδίδακτος ιεροψάλτης, Μεγάλη Πέμπτη του 1963 έψαλλε το τροπάριο της Σταυρώσεως «Σήμερον κρεμάται επί ξύλου» στον Ι.Ν. Αγ. Αθανασίου Καρυών, ο αγρότης της συνοικίας αυτής Χαράλαμπος Παππάς (1925-1987). Μάτι δεν έμεινε αδάκρυτο απ’ όλο το εκκλησίασμα.
7) Εξαίσια και κατανυκτική ψαλμωδία ακούμε εμμέσως μέσα από τους στίχους του Δημοτικού τραγουδιού της Αγιά Σοφιάς («Σημαίνει ο Θεός, σημαίνει η γη»):
«Ψάλλει ζερβά ο βασιλιάς, δεξιά ο Πατριάρχης,
κι απ’ την πολλή την ψαλμωδιά εσειόνταν οι κολώνες».
8) Η τρυφερότητα που αποπνέουν οι στίχοι και η γλυκύτατη φωνή της Ρόζας Εσκενάζυ, τραγουδώντας «Το Καναρίνι», είναι καθ’ όλα αμίμητη.
«Καναρίνι μου γλυκό, συ μου πήρες το μυαλό,
το πρωί που με ξυπνάς, όταν γλυκοκελαηδάς
Έλα κοντά μου στην κάμαρά μου,
ένα βράδυ στην αγκαλιά μου
Βρε ζηλιάρικο πουλί, συ θα με πεθάνεις,
με τη γλυκειά σου τη λαλιά σκλάβα σου θα με κάνεις.
Ρόζα Εσκενάζυ (1932)
9) Η λεβεντογέννα Κρήτη έβγαλε πολλούς τραγουδιστές και λυράρηδες καθ’ όλα άξιοι. Η φωνή και η λύρα του Κώστα Μουντάκη συγκεράζει πόνο και θλίψη, χαρά και σκίρτημα, λεβεντιά και ηρωισμό, ηρωικό ατένισμα του θανάτου και των αντιξοοτήτων. Ένα μικρό δείγμα: «Χανιώτική μου ροδαριά»
Χανιώτική μου ροδαριά στη Σούδα φυτεμένη,
πες του του περβολάρη σου πως σ’ έχω αμπολιασμένη.
Τέσσερεις είναι οι μάρτυρες στη μέση της Ρεθύμνης
που μαρτυρούν πως ψεύτικους όρκους αγάπης δίνεις».
Φωνή και λύρα όντως σε μεταρσιώνουν!
10) Θα μπορούσα να συνεχίσω πληθώρα παραδειγμάτων. Ο δημοσιογραφικός όμως χώρος δεν είναι απεριόριστος. [Από τα επτά περίπου χιλιάδες τραγούδια στην πλειονότητά τους παλαιά δημοτικά, αλλά και άλλα, τα έχω συγκεντρώσει από το Διαδίκτυο]. Διαφυλάττω ως ιερό εγκόλπιο τη ρήση του Γερμανού ποιητού και διανοητού παγκοσμίου εμβελείας Γκαίτε: «Αν μπορούσα να γράψω έστω και ένα ελληνικό δημοτικό τραγούδι, θα απέρριπτα ό, τι έχω γράψει ως τώρα», έγραφε στον γυιο του το 1815.
Θα κλείσω με ένα τραγούδι που τραγουδά η εγγονούλα μου Θεοδώρα Β. Παυλάκου, μαθήτρια επί 6 χρόνια στο Μουσικό Σχολείο (Γυμνάσιο και Λύκειο) Τρικάλων και τώρα φοιτήτρια της φιλολογίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Το ανέβασε στο YouTube, με τίτλο: «Μοιρολόι» για τα Τέμπη- Θεοδώρα Παυλάκου (cover)
Θεοδώρα Παυλάκου
Οι στίχοι και η μουσική είναι Livaneli Zulfi / Λευτέρης Παπαδόπουλος
«Μέσα στο κοιμητήρι, αχ πικρή βροχή
κάνε να μη σβήσει τούτο το κερί
κι ούτε ένα λουλούδι να μη μαραθεί·
δεν τον σκότωσαν, έχει κοιμηθεί.
Ζεστό σαν το ψωμί, καθάριο σαν νερό
ένα παλικάρι είκοσι χρονών,
ούτε που τ’ αφήσαν ν’ απολογηθεί·
δεν τον σκοτώσαν, έχει κοιμηθεί.
Μαύρο κοιμητήρι, πώς και να γενείς
κάμπος της ελπίδας και της προσμονής.
Ο αρχάγγελός μου έχει πια χαθεί,
μου τον σκοτώσαν, δεν θα ξαναρθεί.
