Ο Νίκος Νικονάνος γεννήθηκε το 1935 στη Θεσσαλονίκη, όπου έζησε όλα σχεδόν τα χρόνια της ζωής του, ενώ έλκει την καταγωγή από την Έδεσσα. Αριστούχος φοιτητής, αποφοίτησε το 1959 από το Ιστορικό-Αρχαιολογικό Τμήμα της Φιλοσοφικής Σχολής Θεσσαλονίκης. Εργάστηκε ως βοηθός στην έδρα της Βυζαντινής Αρχαιολογίας της ίδιας Σχολής του Α.Π.Θ. και λίγο αργότερα έγινε μέλος της Ελληνικής Αρχαιολογικής Υπηρεσίας, στην οποία υπηρέτησε αρχικά ως επιμελητής και στη συνέχεια ως Έφορος Αρχαιοτήτων. Αξιόλογη υπήρξε η μετεκπαίδευσή του στο Ινστιτούτο Ιστορίας της Τέχνης στη Χαϊδελβέργη με υποτροφία του Γερμανικού Αρχαιολογικού Ινστιτούτου και του ιδρύματος Alexander von Humboldt. Το 1979 αναγορεύτηκε διδάκτωρ της Βυζαντινής Αρχαιολογίας του Α.Π.Θ. με βαθμό άριστα, ενώ λίγο αργότερα εκλέχτηκε αναπληρωτής καθηγητής και το 1992 πήρε την έδρα της Βυζαντινής Αρχαιολογίας και Τέχνης στο Τμήμα Αρχιτεκτόνων του Α.Π.Θ., απ’ όπου και αφυπηρέτησε το 2003.
Ο Νίκος Νικονάνος, ως φοιτητής ακόμη, έλαβε μέρος σε διάφορες ανασκαφές. Ως επιμελητής και έφορος αρχαιοτήτων, διενήργησε ανασκαφές στη Θεσσαλονίκη, τη Θεσσαλία και τη Χαλκιδική. Σε ό,τι αφορά στη Θεσσαλία διενήργησε συστηματικότερες ανασκαφές στη Λάρισα, το Ζάρκο Τρικάλων, το Κόκκινο Νερό Λαρίσης, το Αϊδίνιο Μαγνησίας, ενώ εντόπισε και κατέγραψε έναν σημαντικό αριθμό άγνωστων βυζαντινών και μεταβυζαντινών μνημείων. Η «κριτική οξυδέρκεια» του εμφαίνεται στην επεξεργασία όλου αυτού του υλικού και στη σύνθεση της διδακτορικής του διατριβής με τίτλο: Βυζαντινοί ναοί της Θεσσαλίας, Από τον 10ο αιώνα, ως την κατάκτηση της περιοχής από τους Τούρκους το 1393. Δεν πρέπει να παραλειφθεί η αναφορά σε δημοσιευμένες εργασίες για μεμονωμένα μνημεία της Θεσσαλίας και μία μεγαλύτερη συνθετική εργασία για τις βυζαντινές εκκλησίες της Μαγνησίας.
Από τα δημοσιεύματά του για τη Θεσσαλία αξίζει να αναφερθούν ενδεικτικά κάποια που σχετίζονται με μνημεία της Π.Ε. Τρικάλων.
- Βυζαντινοί ναοί της Θεσσαλίας. Από τον 10ο αιώνα ως την κατάκτηση της περιοχής από τους Τούρκους το 1393, Αθήνα 1979.
- Μετέωρα. Τα μοναστήρια και η ιστορία τους, Αθήνα 1987 (Έχει εκδοθεί και στα αγγλικά, γαλλικά, γερμανικά και ιταλικά).
- «Ειδήσεις εκ Θεσσαλίας. Αχλαδοχώριον Τρικάλων. Κοίμηση της Θεοτόκου», ΑΑΑ 3 (1970), σ. 331 -334.
- «Το εκκλησάκι της Παναγίας Δούπιανης ή Ζωοδόχου Πηγής στο Καστράκι Καλαμπάκας», Τρικαλινά 2 (1982), σ. 99-110.
- «L’ architettura monastica nelle Meteore», στον τόμο L’ arte bizantina in Grecia, Federico Motta Editore, Μιλάνο 1995, σ. 150-152 και 169-170.
Για το πλούσιο αρχαιολογικό του έργο και τις επιστημονικές δημοσιεύσεις του, δια των οποίων συνέβαλε στην ανάδειξη, διάσωση και προβολή των βυζαντινών μνημείων της Θεσσαλίας και της περιοχής Τρικάλων ιδιαίτερα, ο Φιλολογικός, Ιστορικός, Λογοτεχνικός Σύνδεσμος (Φ.Ι.ΛΟ.Σ.) Τρικάλων στις 16 Απριλίου 2018 στην αίθουσα του Επιμελητηρίου Τρικάλων σε ειδική εκδήλωση του απένειμε το “Βραβείο Φιλίας Τρικάλων”. Για το έργο του μίλησε ο φιλόλογος – δρ ιστορίας της εκπαίδευσης κ. Θεόδωρος Νημάς και την εκδήλωση έκλεισε με σύντομη ομιλία του και προβολή εικόνων ο αείμνηστος πλέον καθηγητής Ν. Νικονάνος.
Αιωνία θα μείνει η μνήμη του
και «κτῆμα ἐς ἀεί» για τους ενδιαφερόμενους ερευνητές το έργο του.
