Του Κων/νου Β. Παυλάκου,
π. Σχολικού Συμβούλου Φιλολόγων
- «Θα πίστευα μόνο σε έναν Θεό που θα ήξερε να χορεύει»
( Νίτσε, 1844-1900, Γερμανός φιλόσοφος) - «Και σας κοιτάω με σφαλισμένα μάτια
και δε χορταίνω, δε χορταίνω να Σας βλέπω,
πολεμιστές αθάνατοι, αδερφοί μου,
ολοένα να χορεύετε τον κλέφτικο και τον συρτό
πα (=πάνω) στην καρδιά μου!» [Άγγελος Σικελιανός, Στυγός Όρκος]
Χορός είναι οι συντονισμένες ρυθμικές κινήσεις των ποδιών και ολοκλήρου του σώματος, που συνήθως συνοδεύονται από μουσική ή και τραγούδι και που εκτελούνται από ένα μόνο πρόσωπο, από ζευγάρια ή από ομάδα προσώπων.
Οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν τον χορό σαν μια προϋπόθεση για την φυσική και την πνευματική ανάπτυξη του ατόμου και του λαού. Γι’ αυτό και διδάσκονταν τον χορό από τα παιδικά τους ακόμη χρόνια, ακριβώς επειδή πίστευαν πως δίχως τον χορό μένει ελαττωματική τόσο η παιδεία όσο και η μόρφωση. Και είναι χαρακτηριστικό το ότι, τους λίγους που δεν ήθελαν να μάθουν χορό, ο Πλάτων, ο κορυφαίος των αρχαίων συγγραφέων, δεν δίσταζε να τους ονομάζει «απαίδευτους»
Ο Όμηρος δίνει ωραιότατες περιγραφές και εξαίρει τη χάρη και την ευκινησία των χορευτών.
Έτσι έχομε:
α) Τον Χορό των Φαιάκων
«Αλλ’ εμπρός των Φαιάκων χορευτές όσοι άριστοι χορό να ανοίξετε, ώστε ο ξένος <δηλ. ο Οδυσσέας> να πει στους φίλους του, όταν στην πατρίδα του (την Ιθάκη) επιστρέψει, πόσο ανώτεροι είμαστε των άλλων στη ναυτιλία και στα πόδια και στο Χορό (ορχηστυΐ) και στο τραγούδι» [Ομήρου Οδύσσεια, θ 250-253]
β) Τον Χορό των Κρητών, όπως τον παρέστησε ο Ήφαιστος στην ασπίδα του Αχιλλέως:
«Κι έναν χορό ζωγράφισε ο ξακουστός χειροδύναμος (Ήφαιστος) όμοιο με εκείνον που κάποτε στην ευρύχωρη Κνωσσό ο Δαίδαλος έφτιασε στην καλλιπλόκαμη Αριάδνη.
Εκεί νέοι και παρθένες πολύπροικες χόρευαν ,έχοντας πιασμένα τα χέρια τους από τον καρπό.
Εκείνες λεπτά φορέματα είχαν, εκείνοι δε χιτώνες
καλοϋφασμένους, που έλαμπαν απαλά από το λάδι·
κι εκείνες είχαν όμορφα στεφάνια, οι δε μαχαίρια
είχαν χρυσά από αργυρά λουριά κρεμασμένα.
Κι άλλοτε αυτοί εχόρευαν με πόδια γυμνασμένα
πολύ ελαφριά, όπως όταν τροχό προσαρμοσμένον στις παλάμες
καθιστός κεραμέας δοκιμάζει αν εύκολα γυρίζει·
άλλοτε πάλιν έτρεχαν σε δυο επάλληλες σειρές.
Και πολύς κόσμος στον ερωτικό χορό περιίστατο
χαρούμενος· δυο ακροβάτες κοντά τους
το τραγούδι αρχίζοντας χοροπηδούσαν ανάμεσά τους».
[Ομήρου Ιλιάς Σ 590-605]
Κατά τον ίδιο ακριβώς τρόπο χορεύουν μέχρι και σήμερα οι νεαροί Κρητικοί και Κρητικοπούλες. Έχει άδικο ο Σουηδός κλασσικός φιλόλογος Nilsson όταν επισημαίνει: «Ένας αρχαίος Έλλην θα αισθανόταν σαν να ήταν στην πατρίδα του αν παρευρισκόταν σ’ ένα νεότερο πανηγύρι».
[Μέγας, σελ. 155]
«Ο ΧΟΡΟΣ ΤΟΥ ΗΣΑΪΑ»
Η ιερολογία, η οποία κατά τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες δεν θεωρούνταν απαραίτητη για τη σύσταση νόμιμου γάμου επιβλήθηκε επισήμως πολύ αργότερα, το 895 με Νεαρά του αυτοκράτορος Λέοντος ΣΤ «τα συνοικέσια τη μαρτυρία της ιεράς ευλογίας ερρώσθαι (=να έχουν ισχύν) κελεύομεν» [Σπυριδάκης, σελ. 39]
Έτσι κατά την Ακολουθία του Γάμου ακούγονται οι εξής δεήσεις (ευχές) για τους νεόνυμφους:
- «Ύψωσον αυτούς ως τας κέδρους του Λιβάνου» (να έχουν μακροβιότητα)
- «Υπέρ του παρασχεθήναι αυτοίς καρπόν κοιλίας προς το συμφέρον» (να τεκνοποιήσουν)
- «Υπέρ του δωρηθήναι αυτοίς ευτεκνίας απόλαυσιν» (απόκτηση παιδιών με ήθος)
- «Δός αυτοίς καλλιτεκνίαν» (απόκτηση υγιών και ωραίων παιδιών)
- «ίδωσιν υιούς των υιών αυτών» (να ιδούν εγγόνια)
- «Αξίωσον αυτούς ιδείν τέκνα τέκνων (δηλαδή εγγόνια)
- «Καταξίωσον αυτούς εν γήρει πίονι καταντήσαι» (δηλ. να φθάσουν σε βαθιά γεράματα)
Και αφού οι νεόνυμφοι πιούν από το κοινό ποτήρι, περιφέρονται χειροκρατούμενοι από τον ιερέα, τρείς φορές γύρω από την τράπεζα (βωμό) προ της οποίας έχει τελεσθεί η ιεροπραξία του γάμου, ο ιερεύς ψάλλει το τροπάριο «Ησαΐα χόρευε· η Παρθένος έσχεν εν γαστρί και έτεκεν υιόν τον Εμμανουήλ, θεόν τε και άνθρωπον…» ενώ οι παριστάμενοι ρίχνουν σε αυτούς ρύζι, άνθη κλπ.
Και ονομάστηκε «Χορός του Ησαΐα», γιατί έχει ως αφετηρία την προφητεία του Ησαΐα [Ησαΐας = «ο θεός σώζει» και έζησε τον 8ο αι. π.Χ.], η οποία έλεγε: «δώσει Κύριος αυτός υμίν σημείον (= θαύμα υπερφυσικό)· ιδού η παρθένος εν γαστρί έξει, και τέξεται (= γεννήσει) υιόν, και καλέσεις το όνομα αυτού Εμμανουήλ (= ο Θεός είναι μαζί μας) [Ησαΐας ζ΄,14]
ΧΟΡΟΣ ΤΗΣ ΜΑΡΙΑΜ
Η Μαριάμ, αδελφή του Ααρών, μαζί με όλες τις γυναίκες των Εβραίων, μετά τη διάβαση της Ερυθράς θαλάσσης με θαυμαστό τρόπο: «Λαβούσα δε Μαριάμ, η προφήτις, η αδελφή Ααρών, το τύμπανον εν τη χειρί αυτής, και εξήλθοσαν πάσαι αι γυναίκες οπίσω αυτής μετά τύμπανων και χορών. Εξήρχε δε αυτών Μαριάμ λέγουσα· άσωμεν τω Κυρίω, ενδόξως γαρ δεδόξασται· ίππον και αναβάτην έρριψεν εις θάλασσαν» [Έξοδος, ιε΄, 20-21]
Δηλαδή
Τότε η προφήτις Μαριάμ, η αδελφή του Ααρών, επήρε στο χέρι της το τύμπανο και όλες οι γυναίκες εβγήκαν οπίσω της με τύμπανα και χορούς. Πρωτοστατούσε δε η Μαριάμ και έλεγε: ας ψάλωμε προς τιμήν του Κυρίου, διότι με θαυμαστά έργα δοξάστηκε πολύ. Έρριξε στη θάλασσα τα άλογα και τους ιππείς (των Αιγυπτίων).
ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗΣ ΚΑΙ ΧΟΡΟΣ
α) Χορός των παλληκαριών του Μακρυγιάννη πριν από τη μάχη (Παλιόκαστρο Πελοποννήσου 1825)
«Εγώ κατέβασα καμμιά εικοσαριά παιδιά και πιάσαν τον χορόν και τραγουδούσαν και χόρευαν. Τηράνε οι Τούρκοι, πλησιάζουν και άρχισαν τον ντουφεκισμόν. Εμείς τους είπα και δεν έριχνε κανένας… Κέρασα από ΄να ρακί τους Έλληνες, τους αθάνατους, τα γενναία λιοντάρια, οπού ανάθεμα τους αίτιους οπού τους γιόμωσαν φατρίες και διχόνοιες και γίνηκαν από αυτά οι Αράπηδες παλληκάρια κι άφησαν εποχή. Αφού κέρασα το ρακί των Ελλήνων, ζύγωσαν οι Τούρκοι κοντώτερα. Τότε άρχισε ο πόλεμος και βάσταξε ως εφτά ώρες. Έκαμαν πολλά γιρούσια οι Τούρκοι… Ύστερα βγάλαν τα μαχαίρια οι Έλληνες και τους δίνουν ένα τζάκισμα καλόν και τους ρίξαν από μέσα τ’αυλάκι κι έβλεπες ένα θέατρο. Και σκοτώθηκαν καμιά εβδομηνταριά απάνου κάτου (Τούρκοι) κι αχώρια οι λαβωμένοι…» [Μακρυγιάννης, τόμ. 1ος, σελ. 305-306].
β) Χορός του Μακρυγιάννη σε επίσημη εκδήλωση (Ναύπλιο, Ιανουάριος 1833)
«Έκαμαν ένα μπάλλο οι πολίτες τ’ Αναπλιού· συνεισφέραμεν όλοι και προσκαλέσαμεν τον Βασιλέα (δηλ. τον Όθωνα) κι Αντιβασιλεία, Αντιπρέσβες και Ναυάρχους κι άλλους σημαντικούς ξένους. Οι πολίτες είχαν με τί τάξη να γένωνται όλα εις το μπάλλο και να γένη κ’ ένας χορός Ελληνικός και να τον πρωτοσύρω εγώ. Μπήκα και τον πρωτόσυρα. Τότε μ’ έπιασαν πολλοί απ’ το χέρι και με συχαργιάστηκαν (= έδωσαν συγχαρητήρια) [Μακρυγιάννης, τομ. 2ος, σελ. 14]
γ) Χορός φραγκοφορεμένου με Έλληνα
(Ζωγραφιά σε κάδρο που έδωσε εντολή ο ίδιος ο Μακρυγιάννης να γίνει)
«Είναι ένας χορός όπου γένεται· ένας με σκουτιά φράγκικα χορεύει με έναν Έλληνα. Ο φράγκοφορεμένος θέλει τον δικό του χορό, ο Έλληνας τον δικό του και θα μαλλώσουνε ογλήγορα, ότι δεν μπορεί να μάθει ένας του άλλου το χορό [Μακρυγιάννης, τομ. 2ος, σελ. 80]
ΧΟΡΟΣ ΘΡΑΚΩΝ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΚΑΘΟΔΟ ΤΩΝ ΜΥΡΙΩΝ <400 π.Χ>
(Ομοιάζει με τον Ζεϊμπέκικο)
«Επεί δε σπονδαί τε ἐγένοντο (στα Κοτύωρα του Πόντου) και επαιάνισαν, ανέστησαν πρώτον μεν Θράκες και προς αυλόν ωρχήσαντο συν τοις όπλοις και ήλλοντο υψηλά τε και κούφως και ταις μαχαίραις εχρώντο· τέλος δε ο έτερος τον έτερον παίει, ως πάσιν εδόκει πεπληγέναι τον άνδρα. ο δ’ έπεσε τεχνικώς πως” Και αντέκραγον οι Παφλαγόνες· και ο μεν σκυλεύσας τα όπλα του ετέρου εξήει άδων τον Σιτάλκαν· άλλοι δε των Θρακών τον έτερον εξέφερον ως τεθνηκότα· ην δε ουδέν πεπονθώς» [Ξενοφ. Κύρου Ανάβασις, Βιβλ. ΣΤ΄, κεφ. Α΄, 5-6]
Δηλαδή
Αφού έγιναν σπονδές και (οι Έλληνες) έψαλλαν τον παιάνα, σηκώθηκαν πρώτα πρώτα Θράκες και εχόρεψαν οπλισμένοι, υπό τον ήχον του αυλού και πηδούσαν υψηλά και ελαφρά, κινώντας τα μαχαίρια τους· τέλος αρχίζει δήθεν να κτυπά ο ένας στον άλλον με το μαχαίρι του, ώστε σε όλους να φαίνεται ότι τον επλήγωσε, αυτός ο δήθεν πληγωθείς έπεσε καταγής με κάποιον τεχνικό τρόπο. Και οι Παφλαγόνες έβγαλαν μεγάλες (επιδοκιμαστικές) κραυγές. Και ο μεν ένας από τους χορευτές αφού αφήρεσε τα όπλα του άλλου, ωσάν να ήταν νεκρός, εξερχόταν (από τον κύκλο του χορού) ψάλλοντας (τραγουδώντας) τον Σιτάλκα (πολεμικό άσμα που εξυμνούσε τον Σιτάλκα, τον βασιλιά των Θρακών)· άλλοι δε από τους Θράκες μετέφεραν έξω τον άλλον ωσάν να ήταν νεκρός, ενώ πράγματι δεν είχε πάθει τίποτε.
Ο ΧΟΡΟΣ ΤΟΥ ΟΔΥΣΣΕΑ ΑΝΔΡΟΥΤΣΟΥ
(Στο Χάνι της Γραβιάς, 8 Μαΐου 1821)
Στη Γραβιά, ενώ οι άλλοι οπλαρχηγοί έπιασαν τα γύρω υψώματα, ο Οδ. Ανδρούτσος τους πρότεινε να κλειστούν στο Χάνι, ώστε, μη μπορώντας να υποχωρήσουν, να αναγκαστούν να πολεμήσουν πάση θυσία για να ανακόψουν την πορεία του Ομέρ Βρυώνη προς την Πελοπόννησο. Όσοι ήθελαν θα κλείνονταν μαζί με τον Οδ. Ανδρούτσο μέσα στο Χάνι. Μάλιστα για να τους ενθαρρύνει περισσότερο, ο Ανδρούτσος κάλεσε τους άνδρες του να χορέψουν και έσυρε πρώτος το τσάμικο.
Ελληνική Λεβεντιά
Οι Τούρκοι, έπειτα από επτά αλλεπάλληλες αποτυχημένες οι επιθέσεις σταμάτησαν τις επιχειρήσεις μέχρι να έρθουν από τη Λαμία τα κανόνια για ν’ ανατινάξουν το κτήριο. Οι Έλληνες, που κατάλαβαν τις προθέσεις τους, τη νύχτα, αργά προς τα ξημερώματα, αφού είχαν πετύχει να προβάλλουν γενναία αντίσταση και να σκοτώσουν πάνω από 300 Τούρκους, καθυστερώντας ταυτόχρονα την πορεία του εχθρού, κατάφεραν να εγκαταλείψουν κρυφά το Χάνι περνώντας ανάμεσα από τις εχθρικές τουρκικές γραμμές. Η παράτολμη έξοδός τους τους στοίχισε μόνο 6 νεκρούς. [Μάχη στο Χάνι της Γραβιάς – Βικιπαίδεια].
Η Δημοτική Μούσα απαθανάτισε τον χορό αυτόν του Ανδρούτσου με το Δημοτικό τραγούδι «Χορεύει ο Ανδρούτσος στη Γραβιά», που το τραγουδά ο Πάνος Κοσμέτος και έχει τα εξής λόγια:
«Χορεύουν και αντίλαλος στα κορφοβούνια φτάνει
σέρνει ο Ανδρούτσος το χορό μες στης Γραβιάς το Χάνι.
Χορεύουνε και πολεμούν λεβέντες λεοντάρια
της Ρούμελης και του Μοριά, του κόσμου παλληκάρια.
Χορεύει ο Ανδρούτσος στη Γραβιά και ο ντουνιάς το ξέρει
και με τη μάνα Ελλάδα μας χορεύει χέρι – χέρι»
[Απομαγνητοφώνηση από τον Κώστα Παυλάκο]
Και το αποτέλεσμα των προαναφερθεισών ενεργειών του Ανδρούτσου είναι αυτό που αποτυπώνεται στο Επίγραμμα του Γεωργίου Στρατήγη (1859-1938) «ΣΤΟ ΧΑΝΙ ΤΗΣ ΓΡΑΒΙΑΣ»:
«Η Νίκη μες στο διάβα της απ’ της Γραβιάς το Χάνι
ασπίδα τη φτερούγα της στο γιο του Ανδρούτσου κάνει,
και μες στο αίμα της Τουρκιάς που χύνουν τ’ άρματά του
βυθίζει ένα της φτερό και γράφει τ’ όνομά του.»
Σχέση αυτοκρατόρων με τον χορό
Ο αυτοκράτωρ Οκταβιανός Αύγουστος (63 π.Χ – 14 μ.Χ) που άρχισε τη βασιλεία του με τη δολοφονία του αδελφού του Γκέτα και τον βάρυναν επίσης περισσότερες από είκοσι χιλιάδες θανατικές εκτελέσεις, για να δείξει ότι δεν ήταν εχθρός της τέχνης, του χορού και του θεάτρου, διόρισε έναν διάσημο παντομιμιστή (θεατρίνο που η δράση του δεν αποδίδεται με τον λόγο αλλά μόνο με κινήσεις, στάσεις και χειρονομίες) της εποχής εκείνης σε μια σπουδαία στρατιωτική θέση.
Αντίθετα, ο αυτοκράτωρ Τιβέριος (42 π.Χ – 37 μ.Χ) απεφάσισε να εξορίσει όλους ανεξαιρέτως τους χορευτές και τους ηθοποιούς.
[Νέα Ελληνική Εγκυκλ. (Χάρη Πάτση), τόμ. 22ος (1975), λήμμα «χορός», σελ.584]
Ξεπεσμός χορού
Το επεσήμανε ήδη ο Γιώργος Ζαμπέτας (1925 – 1992), ο Έλληνας λαϊκός συνθέτης: «Και τον Εθνικό Ύμνο να τους παίξω, αυτοί τσιφτετέλι θα χορεύουν!» Είναι οι λεγόμενοι Τσιφτετέλληνες, οι αρεσκόμενοι να χορεύουν διαφόρους τουρκογύφτικους «χορούς της κοιλιάς».
«Καημένε Μακρυγιάννη να ΄ξερες γιατί το τζάκισες το χέρι σου.
Το τζάκισες για να χορεύουν σέικ τα κ…λ…παιδα»
[Ντίνος Χριστιανόπουλος (1931 – 2020), ποιητής]
Και αντιπάθεια προς τον χορό: «Συνεχίστε να χορεύετε γουρούνια. Τί με νοιάζει;» [Φραντς Κάφκα (1883 – 1924), Τσέχος συγγραφέας]
Αλλ’ έρχεται ως απάντηση η ρήση του Γερμανού φιλοσόφου Νίτσε
(1844 – 1900): «Και εκείνοι χόρευαν, κι όσοι τους είδαν τους πέρασαν για τρελούς, αλλ’ ήταν εκείνοι που δεν μπορούσαν ν’ ακούσουν τη μουσική».
ΤΙ ΕΚΦΡΑΖΕΤΑΙ ΤΕΛΙΚΑ ΜΕ ΤΟΝ ΧΟΡΟ
Ο χορευτής με τη δυναμική πλαστικότητα του κορμιού του και με την έκφραση που παίρνει το πρόσωπό του, άλλοτε προσδίδει στο χορό κάτι το συγκρατημένο και επιβλητικό, κι άλλοτε τονίζει σ’ αυτό που χορεύει τη λεβεντιά, τη λυγεράδα και την τόλμη. [πρβλ. και Ακαδημία Επιστημών της ΕΣΣΔ: ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ, σελ. 582]
Παλληκαρά και μορφονιέ, γειά σου καλέ χαρά σου
Ο χορευτής (κυρίως στον Τσάμικο χορό), και ιδιαίτερα ο άνδρας, εκτελεί κινήσεις ανάλογα με τον ρυθμό της μουσικής και ανάλογα με την εσωτερική ψυχική κατάσταση, που βρίσκεται τη στιγμή που χορεύει. Τις ίδιες ακριβώς κινήσεις αποκλείεται να διακρίνομε στον ίδιο χορό και στον ίδιο χορευτή κάποια άλλη χρονική στιγμή που βρίσκεται σε διαφορετική ψυχολογική κατάσταση. «Όταν χορεύεις γράφεις στη γη αυτό που θέλει να πει η ψυχή σου» θα πει ο Κων/νος Καβάφης. Η δε Αμερικανίδα χορογράφος Μάρθα Γκράχαμ (1894 – 1991) έλεγε: «ο χορός είναι η κρυμμένη γλώσσα του σώματος».
Συρτός Ευζώνων στην Μικρασιατική Εκστρατεία
Βιβλιογραφία
1) Λεξικό της Κοινής Νεοελληνικής, του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης, 1998
2) Ηλία Δήμα: Ελληνικοί Παραδοσιακοί Χοροί, Αθήνα, χ.χ.
3) Ακαδημία Επιστημών της ΕΣΣΔ: ΑΙΣΘΗΤΙΚΗ, Εκδόσεις «ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΣΚΕΨΗ», Αθήνα 1962
4) Νέα Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια (Χάρη Πάτση) τόμος 22ος ( 1975), λήμμα «χορός»
5) Γεωργίου Μέγα: Εισαγωγή εις την Λαογραφίαν, Αθήναι 1961
6) Γεωργίου Σπυριδάκη: Σημειώσεις εκ Παραδόσεων του μαθήματος της Ελληνικής Λαογραφίας, τεύχος Γ΄, Εν Αθήναις 1967.
7) Απομνημονεύματα Στρατηγού ΜΑΚΡΥΓΙΑΝΝΗ [Εισαγωγή – Επιμέλεια Έλλης Αλεξίου, Εκδόσεις ΜΕΡΜΗΓΚΑ, Αθήνα 1976, τόμοι 2
8) Ζεϊμπέκικο, Από την Ηλεκτρονική Βικιπαίδεια
9) Κώστα Παπαδημητρίου: Τελευταίες ώρες. Τελευταία Λόγια των Αγωνιστών του ΄21, Αθήνα 1993
10) Εγκυκλ. ΠΑΠΥΡΟΣ LAROUSSE BRITANNICA , Έκδ. 2007, τόμος 7ος , λήμμα «Οδυσσέας Ανδρούτσος»
Σημείωση:
Λίαν προσεχώς θα δημοσιεύσω την εργασία μου
«ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗΣ ΚΑΙ ΧΟΡΟΣ»
ΤΕΛΟΣ
