Ο Μωάμεθ ο κατακτητής, ευθύς μετά την άλωση της Πόλης, παραχώρησε στην Ορθόδοξη Εκκλησία προνόμια, τα οποία συνετέλεσαν ώστε η Εκκλησία να λειτουργεί. Κι έτσι εξασφαλιζόταν η ακώλυτη επιτέλεση του πνευματικού έργου της Εκκλησίας, δι’ αυτού δε η καλλιέργεια, μυστικά, στις καρδιές των ραγιάδων πρώτα της πνευματικής κι ύστερα της εθνικής ελευθερίας. Διασωζόμενη η Εκκλησία, δια των προνομίων που της παρεχώρησε ο αλλόθρησκος δυνάστης, διασώζει στους κόλπους της τη συνείδηση του σκλαβωμένου Γένους των Ελλήνων.
Παρά όμως τα προνόμια που δόθηκαν στην Εκκλησία, η ζωή των Χριστιανών ήταν σκληρή, βασανιστική, ταπεινωτική και φτωχή. Στη συμπεριφορά των Τούρκων κυριαρχούσε η αυθαιρεσία που δεν λογάριαζε μήτε νόμους, μήτε προνόμια. Τα δοσίματα και οι φόροι ήταν πολλοί και δυσκολοβάσταχτοι και οι κατακτητές τους εισέπρατταν με πιέσεις και βαρβαρότητα. Οι υπόδουλοι ραγιάδες έπρεπε να φορούν μαύρα ρούχα, δεν μπορούσαν να διασκεδάζουν, τα σπίτια τους ήταν χαμηλά, εκκλησίες δεν μπορούσαν εύκολα να κτίσουν και για τις επισκευές χρειαζόταν άδεια μαζί και πληρωμή. Οι Τούρκοι ακόμα εφάρμοσαν το απεχθές μέτρο του παιδομαζώματος και τα εξισλαμισθέντα παιδιά έγιναν κατόπιν φανατικοί μουσουλμάνοι, γενίτσαροι. Γράφει ο Διονύσιος Κόκκινος: “Αλλά η τουρκική εξουσία άλλους νόμους δεν εγνώριζε, παρά τα πάθη και την θέλησίν της. Η τουρκική εξουσία καθύβριζε την ιεράν θρησκείαν μας και ουδέ μικρόν τόπον προς οικοδομήν ναού δεν μας έδιδε επάνω εις την γην των Πατέρων μας, χωρίς να μας τον πωλή με υπέρογκον ποσότητα χρημάτων. Η τουρκική εξουσία ετόλμα κατά των υπηκόων της τας πλέον κτηνώδεις ύβρεις και ασελγείας. Η τουρκική εξουσία εθεώρει ως αμάρτημα την πλουσίαν κατάστασιν των υπηκόων της και υπό διαφόρους προφάσεις τους εγύμνωνε, πολλάκις δε τους εθανάτωνε, δια να οικειοποιηθεί όλα των τα υπάρχοντα. Συντόμως, υπό την Τουρκικήν εξουσίαν, το Έθνος μας έπασχεν ακαταπαύστως όσα ουδέ φανερά πολέμιοι δεν ήθελαν πράξει κατά φανερών πολεμίων…”. Κι ένας Ελβετός φιλέλληνας τονίζει: “Παρ’ όλα αυτά, έδειξαν (οι σκλαβωμένοι Έλληνες) σ’ όλα αυτά τα δεινά αξιοθαύμαστη υπομονή. Το καθημερινό φαγητό τους απετελείτο από μερικές ρίζες, από ωμά χόρτα, λίγες ελιές, σε εξαιρετικές περιπτώσεις μερικά κρεμμύδια και μια χοντροκομμένη γαλέτα από αλεύρι…”.
Η ανυπόφορη λοιπόν αυτή ζωή οδήγησε πολλές φορές τους ραγιάδες σε επαναστατικές απόπειρες για να απαλλαγούν απ’ τη σκλαβιά. Περισσότερα από 70 είναι, κατά τους ιστορικούς, οι εξεγέρσεις και τα επαναστατικά κινήματα καθ’ όλη τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας. Και σ’ όλα πρωτοστατούν κληρικοί κάθε βαθμού, μαζί δε και Μοναχοί. Το ράσο γίνεται ένα είδος επαναστατικού λάβαρου και σημαίας. Στις επαναστατικές κινήσεις που σημειώθηκαν γύρω στο 1571 στην Πελοπόννησο πήρε μέρος και ο Μητροπολίτης Μονεμβασίας Μακάριος Μελισσηνός. Ο Μητροπολίτης Λαρίσης και Τρίκκης Διονύσιος ο Φιλόσοφος (προτομή του κοσμεί την πλατεία Κιτριλάκη της πόλης μας) επαναστάτησε στη Θεσσαλία και μετά στα Ιωάννινα (1612), όπου οι Τούρκοι τον έπιασαν και τον έγδαραν ζωντανό. Θύμα της Θεσσαλικής Επανάστασης ήταν και ο Επίσκοπος Φαναρίου Άγιος Σεραφείμ. Στην Κεφαλονιά ο Μητροπολίτης Τιμόθεος Τυπάλδος πήρε μέρος σε Επανάσταση με 150 κληρικούς. Μέσω βεβαίως αυτών των επαναστατικών κινημάτων οι Δυτικοί φρόντιζαν πάντα, παρακινούντες τον λαό σε εξέγερση, να εξυπηρετήσουν τα δικά τους συμφέροντα. Άρχισαν όμως και οι Ρώσοι να ενδιαφέρονται για την Ελλάδα, και μάλιστα οι Έλληνες τους συμπαθούσαν, γιατί ήταν ομόδοξοι, δηλ. Ορθόδοξοι. Οι αδελφοί Αλέξιος και Θεόδωρος Ορλώφ, το 1770 παρακίνησαν τους Έλληνες της Πελοποννήσου σε Επανάσταση. Σ’ αυτήν πήραν μέρος και Επίσκοποι και ο πρώην Πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως Σεραφείμ Β΄, που ησύχαζε στο Άγιο Όρος.
Γενικά πάντως μπορούμε να πούμε πως η Εκκλησία προσπαθούσε να συγκρατήσει τους σκλαβωμένους Έλληνες στην Πίστη τους, ενώ, όταν μπορούσαν, οι Επίσκοποι έπαιρναν ενεργό μέρος στα επαναστατικά κινήματα. Αλλά, όχι λίγες φορές, προκειμένου να αποφεύγονται άσκοπες αιματοχυσίες, καταστροφές και απογοητεύσεις των χριστιανών, κρατούσαν επιφυλακτική στάση και επιχειρούσαν να αποθαρρύνουν επαναστατικά κινήματα. Η Εκκλησία, σαν μάννα και τροφός του λαού, έπρεπε να προστατεύει και να διασώζει το ποίμνιό της. Όμως, είναι πολύ χαρακτηριστικό πως οι ξένοι στους Επισκόπους απευθύνονταν όταν ήθελαν να προετοιμάσουν επαναστατικά κινήματα, οι δε δικοί μας τους Επισκόπους δέχονταν σαν επαναστατικούς ηγέτες, χωρίς επ’ ουδενί να αμφισβητούν την ηγεσία τους. Πρέπει δε να τονισθεί πως δεν υπάρχουν περιπτώσεις Επισκόπων που να λιποψύχησαν ή να μην δέχθηκαν να συνεργασθούν σε αγώνες για την Ελευθερία της Πατρίδας. Γι’ αυτό και στον καιρό του μεγάλου αγώνα, αυτή η στάση του Κλήρου εκτιμήθηκε δεόντως. Ούτως ή άλλως πάντως η λειτουργία της Εκκλησίας στα μαύρα χρόνια της δουλείας, συνετέλεσε ώστε οι ραγιάδες να νιώθουν στη συνείδησή τους την ανωτερότητα της Ορθοδοξίας έναντι της θρησκείας των Οθωμανών, γι’ αυτό και οι Έλληνες, αν και σκλάβοι, πτωχοί και εξουθενωμένοι, ουδέποτε αισθάνθηκαν τους Τούρκους σαν ανώτερους και ουδέποτε κυριαρχήθηκαν από αίσθημα μειονεξίας που θα συντελούσε στον εξισλαμισμό, εκτουρκισμό και απορρόφησή τους απ’ τους αλλόθρησκους κατακτητές.
Πρέπει όμως να τονισθεί πως και η ασκητική αγωγή που δίνει η Ορθόδοξη Εκκλησία στα παιδιά της, βοήθησε τους Έλληνες να ξεπεράσουν τη φιλοσαρκία, τη φιλαυτία και τον φιλοτομαρισμό και να υψωθούν στις σφαίρες της αληθινής, της πνευματικής Ελευθερίας.
Λέγει ο Μακρυγιάννης: “Από ενού χρόνου παιδί με εσυνείθισαν οι γονέοι να κάνω μετάνοιες και μ’ έλεγαν: Κάνε μετάνοιες να πιάσης περδικόπουλα. Πήγαιναν εκείνοι, μούφερναν περδικόπουλα και μούλεγαν: Για έκαμες μετάνοιες και τάπιασες. Κι εσυνείθισα με τούτον τον τρόπο κι έκανα μετάνοιες”. Κι αργότερα, παρά τα τραύματά του, ο Μακρυγιάννης κάνει άλλοτε 1500 κι άλλοτε 2300 μετάνοιες την ημέρα.
Από το ασκητικό βέβαια ήθος πηγάζει και το θυσιαστικό ήθος. Χωρίς το ασκητικό και το θυσιαστικό φρόνημα δεν επρόκειτο οι δούλοι Έλληνες να αναλάβουν τις κακουχίες και τις στερήσεις ενός μακροχρόνιου κι αβέβαιου, συνάμα, αγώνα.
Το θυσιαστικό όμως φρόνημα καλλιεργείται και ένεκα της Πίστεως στη μετά τον θάνατο αιώνια ζωή και στην εκ νεκρών Ανάσταση, γεγονός που έδινε τη δύναμη στους ραγιάδες να καταφρονούν τον θάνατο δια του θανάτου. “Θανάτω θάνατον πατήσας”.
Εδίδασκε ο Αγ. Κοσμάς ο Αιτωλός: “Προσεύχεσθε το κατά δύναμιν, νηστεύετε το κατά δύναμιν και να έχετε τον θάνατον πάντοτε ομπρός εις τα μάτια σας, πότε να φύγετε από τούτον τον ψεύτικον κόσμον και να πηγαίνετε εις τον αιώνιον…”.
Να λοιπόν πώς κατάφερε το Γένος των Ελλήνων να κρατήσει την αυτοσυνειδησία του στα 400 και πλέον χρόνια της δουλείας…
ΖΑΧ. Γ. ΖΑΧΟΣ
