Στις 31 Αυγούστου 1922 ολοκληρώνεται η καταστροφή της Σμύρνης. Η πόλη καίγεται απ’ τα βάρβαρα στίφη των φανατισμένων Νεότουρκων, με την ανοχή ή και την συνέργεια των «Συμμάχων» μας. Δεν μένει τίποτα όρθιο. Κι έτσι κορυφώνεται το απολύτως οργανωμένο σχέδιο του Κεμάλ Ατατούρκ για την πλήρη γενοκτονία του Μικρασιατικού Ελληνισμού, μαζί δε και άλλων χριστιανικών μειονοτήτων, όπως των Αρμενίων.
Γράφει σχετικά η Γαλάτεια Γρηγοριάδου – Σουρέλη:
«Τότε στην Σμύρνη ακούστηκαν καμπάνες. Πόσα καμπαναριά είχε η Σμύρνη; Ούτε που ήξερε κανείς. Μα ήταν πολλές οι Εκκλησίες. Χτυπούσαν όλες μαζί, η ίδια Μεγάλη Παρασκευή, χτυπούσαν επίμονα, μονότονα, θλιμμένα. Κι ο ήχος του θρήνου της καμπάνας ήταν τέτοιος που σκέπασε όλο το βουητό της πολιτείας…».
Μέσα στη φωτιά και στον καπνό, μη έχοντας άλλη οδό σωτηρίας, αναγκάσθηκαν οι Έλληνες να καταφύγουν στην στενή παραλιακή ζώνη της Σμύρνης, δίπλα στην θάλασσα, στον τόπο που μεταλλάχθηκε σε Γολγοθά, σε Κρανίου τόπο, για τους βάναυσα διωκόμενους χριστιανικούς ελληνικούς και όχι μόνο, πληθυσμούς. Τα «συμμαχικά» πλοία απλώς παρακολουθούσαν εκ του μακρόθεν το δράμα. Σκοπίμως δεν επενέβησαν για να μην καταστούν εμπόδιο στην ολοκλήρωση των νεοτουρκικών επιδιώξεων που οι «σύμμαχοι» είχαν εκ των προτέρων εγκρίνει…
Γράφει ο Μικρασιάτης Ακαδημαϊκός Ηλίας Βενέζης:
«Όλοι τρέχαν να φτάσουν στην παραλία, να προλάβουν τα καράβια, να περάσουν στην Ελλάδα, να γλυτώσουν… Όλοι τρέχαν να προλάβουν πριν φθάσουν οι Τούρκοι που κατέβαιναν καίγοντας και σκοτώνοντας. Ο Μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσόστομος έμεινε αμετάπειστος. Αυτός θα έμενε. Ήταν φανερό ότι απάνω του θα ξεσπούσε η οργή της Τουρκιάς που κατέβαινε αλαλάζοντας…».
Έμεινε όντως εκεί αμετάπειστος ο Σμύρνης Χρυσόστομος. Είχε προβλέψει το μαρτύριό του. Διακαώς το επιζητούσε.
Αφότου, κατ’ απαίτηση των Τούρκων, απομακρύνθηκε απ’ την Μητρόπολη Δράμας όπου αρχικά, το 1902, είχε τοποθετηθεί, μετετέθη στην Μητρόπολη Σμύρνης που ήταν τελικά και ο τόπος του μαρτυρικού τέλους του.
Απευθυνόμενος στον Πατριάρχη, στην Κωνσταντινούπολη, κατά την σε Επίσκοπο χειροτονία του, ο Χρυσόστομος είπε: «…Η μίτρα, την οποία αι Άγιαι Χείρες σου εναπόθεσαν επί της κεφαλής μου, εάν πέπρωται ποτέ να απολέση την λαμπηδόνα των λίθων της, θα μεταβληθή εις ακάνθινον στέφανον μάρτυρος Ιεράρχου…».
Έλεγε: «Ζητώ Σταυρόν, μεγάλον Σταυρόν, επί του οποίου να δοκιμάσω ευχαρίστησιν. Και μη έχων έτερον να δώσω προς σωτηρίαν της λατρευτής Πατρίδος, να δώσω το αίμα μου. Ούτως εννοώ το επ’ εμοί την ζωήν και την αρχιερωσύνην…».
Τις μέρες της μεγάλης καταστροφής όλοι οι προύχοντες της Σμύρνης τον προτρέπουν να φύγει, να γλυτώσει. Αλλά αυτός αρνείται ηρωϊκά να εγκαταλείψει το ποίμνιό του.
Σε επιστολή του, με ημερομηνία 25 Αυγούστου 1922, προς τον Ελευθέριο Βενιζέλο, αναφέρει μεταξύ άλλων:
«Αγαπητέ φίλε και αδελφέ κ. Ελευθέριε Βενιζέλε… Ο Ελληνισμός της Μικράς Ασίας, το Ελληνικόν Κράτος αλλά και σύμπαν το Ελληνικόν Έθνος καταβαίνει πλέον εις τον Άδην από του οποίου καμμία πλέον δύναμις δεν θα δυνηθή να το αναβιβάση και το σώση… Ζήτημα είναι εάν όταν το παρόν γράμμα μου αναγιγνώσκεται υπό της Υμετέρας Εξοχότητος, αν ημείς πλέον υπάρχωμεν εν ζωή προοριζόμενοι – τις οίδε – κατ’ ανεξερευνήτους βουλάς της Θείας Προνοίας εις θυσίαν και μαρτύριον…».
Στον ιδιαίτερό του Γραμματέα Λεωνίδα Φιλιππίδη, μετέπειτα καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών, ο Χρυσόστομος θα επαναλάβει: «Εγώ θα μείνω. Είμαι 54 ετών… Ιδού προ των πυλών της Σμύρνης της Ελληνικής οι σφαγείς, Θεέ μου!!… Εγώ να εγκαταλείψω την Σμύρνην και την Μητρόπολίν μου; Ποτέ!!… Θνήσκων, ίσως ενισχύσω και άλλους, ίνα μένωσι πιστοί εις το καθήκον και ποιμένωσι το ποίμνιον εκτελούντες όσα κηρύττουν…».
Τελικά, με την επέλαση των Τούρκων στην Σμύρνη, στα τέλη Αυγούστου 1922, ο Χρυσόστομος παραδίδεται απ’ τον στρατηγό Νουρεδίν Πασά στον φανατισμένο τουρκικό όχλο που, κυριολεκτικά, τον κατακρεουργεί.
Ο George Horton, Αμερικανός Πρόξενος στην Σμύρνη, γράφει σχετικά: «Τον έφτυσαν, του ξερρίζωσαν τα γένια, τον χτύπησαν, τον μαχαίρωσαν μέχρι θανάτου κι ύστερα τον έσυραν στους δρόμους. Του προσφέρθηκε καταφύγιο στο Γαλλικό Προξενείο και συνοδεία από Γάλλους ναύτες, αλλά αρνήθηκε.. Μου είπε: «Είμαι βοσκός και πρέπει να μείνω με το κοπάδι μου…».
Έτσι λοιπόν ο Μητροπολίτης Σμύρνης Χρυσόστομος ακολούθησε στο μαρτύριο το ποίμνιό του, γενόμενος γνήσιος Μάρτυρας του Χριστού και της Εκκλησίας…
Σφαγιάστηκαν και άλλοι Κληρικοί, Αρχιερείς και Ιερείς. Ένα από αυτούς ο Κυδωνιών (Αϊβαλί) Γρηγόριος. Είχε κι αυτός την ευκαιρία να φύγει. Αλλά δεν θέλησε. Προτίμησε να ακολουθήσει το ποίμνιό του στην θυσία. Οι Τούρκοι τον συνέλαβαν. Τον έφεραν, μαζί με άλλους Ιερείς, στην Πέργαμο. Εκεί τουφέκισαν όλους τους Ιερείς, ενώ τον Επίσκοπο Γρηγόριο, αφού τον βασάνισαν, τον έθαψαν ζωντανό.
Αναγνωρίζοντας την θυσία τους, η Εκκλησία μας, κατέταξε όλους αυτούς, Αρχιερείς και Ιερείς, στον χορεία των Αγίων. Η μνήμη τους ορίσθηκε να τιμάται τον Σεπτέμβριο, την Κυριακή προ της Υψώσεως του Τιμίου Σταυρού. Αγιοκατατάχθηκαν λοιπόν, μαζί με τον Μητροπολίτη Σμύρνης Χρυσόστομο και τον Μητροπολίτη Κυδωνιών Γρηγόριο, και οι Μητροπολίτες Ικονίου Προκόπιος, Μοσχονησίων Αμβρόσιος και Ζήλων Ευθύμιος.
Κατά την Μικρασιατική καταστροφή μαρτύρησαν 347 κληρικοί απ’ το σύνολο των 459 Ιερέων και Διακόνων που υπηρετούσαν σε διάφορα μέρη της Μικράς Ασίας.
Με συγκίνηση τονίζει ο Ηλίας Βενέζης: «Αυτή τη μαρτυρία καταθέτω για την Ορθοδοξία της Μικράς Ασίας, που έδιδε Αγίους και Μάρτυρες ταπεινούς και αφανείς, επειδή τους οδηγούσε μόνο ένα, η Πίστη και το Χρέος…».
Ο δε νομπελίστας Ποιητής μας Γεώργιος Σεφέρης, κι αυτός Μικρασιάτης, θα γράψει:
«Σμύρνη, δεν θα ξαναχαρείς το γέλιο που σου μοιάζει, αιώνες πια σε σύννεφο βαρύ θα σε σκεπάζει το μαύρο κι αιματόβαφο του Χρυσοστόμου ράσο»…
Αλλά Θεού θέλοντος, θα συνεχίσουμε το άλλο Σάββατο.
ΖΑΧ. Γ. ΖΑΧΟΣ
