«Πάτερ, ἄφες αὐτοῖς· οὐ γὰρ οἴδασι …»

Περί «πατρός», «πατέρα» και άλλα του συρμού

Του ΘΕΟΔΩΡΟΥ Α. ΝΗΜΑ, δ.φ.

Είναι, υποθέτω, γνωστή η συζήτηση που προέκυψε εσχάτως για την σωστή χρήση των λέξεων «πάτερ» και «πατέρας», ήτοι, αν στην αιτιατική πρέπει να λέμε «τον πάτερ… τάδε» ή «τον πατέρα … τάδε», αλλά το σπουδαιότερο, δηλαδή το ως προς την χρήση του, κατά την ταπεινή μου γνώμη, δεν εθίγη.

Αφορμή για το παρόν σχόλιο ήταν το Δελτίο Τύπου για μία ενδιαφέρουσα επιστημονική Διημερίδα που πραγματοποιείται σήμερα και αύριο (27-28 Ιαν. 2023) στη Λάρισα με θέμα: «Αντιμετωπίζοντας τη σχολική διαρροή των μαθητών/τριών Ρομά με καινοτόμες προσεγγίσεις», στο οποίο συμμετέχουν και δύο κληρικοί για τους οποίους χρησιμοποιείται ως προσδιορισμός της ιδιότητάς τους το όνομα «πατέρας».

Η καταχρηστική και άκαιρη χρήση της λέξης «πατέρας» τείνει πλέον να καθιερωθεί, όπως έχει γίνει και με πολλές άλλες.

Ποιά είναι όμως η σωστή χρήση των λέξεων «πατήρ» και «πατέρας»;

Σύμφωνα με τα λεξικά (βλ. Λεξικό της Νέας Ελληνικής Γλώσσας του Γ. Μπαμπινιώτη) και την κοινή λογική «πατέρας» είναι:  1) ο αρσενικός γονέας, ο γεννήτορας, 2) ο αρσενικός κηδεμόνας σε μια οικογένεια, 3) ο πεθερός όπως προσφωνείται, από τον γαμπρό ή την νύφη του, 4) αυτός από τον οποίο προκύπτει (κάτι), 5) αυτός που δημιουργεί, εισηγείται (κάτι), που πρωτοανακαλύπτει ή πρωτοκατασκευάζει (κάτι), 6) (μεταφορικά) αυτός που ενεργεί υπέρ και εξ ονόματος άλλων, που έχει ηγετικό, προστατευτικό ή καθοδηγητικό ρόλο (π.χ. πατέρας του έθνους), 7) (θεολογικά) ο Θεός, συνήθως κατ’ αντιδιαστολή προς τα άλλα δύο πρόσωπα της Αγίας Τριάδας (τον Υιό και το Άγιο Πνεύμα), 8) πατέρες (κοινώς πατεράδες) = οι προηγούμενες γενιές, οι πρόγονοι. Συνεκδοχικά σημαίνει τον δημιουργό, τον προστάτη, τον καθοδηγητή. Λέμε και γράφουμε επίσης «οι πατέρες της Εκκλησίας» για «επισκόπους και εκκλησιαστικούς συγγραφείς γενικά των πρώτων μεταχριστιανικών αιώνων που διακρίθηκαν για την ορθοδοξία της διδασκαλίας τους και την αγιότητα του βίου τους» (βλ. Νέο Ελληνικό Λεξικό του Εμμ. Κριαρά), καθώς και για την μεγάλη προσφορά τους στην κοινωνία.

Το «πάτερ», κλητική πτώση του «πατήρ» χρησιμοποιείται μόνον ως προσφώνηση κατωτέρων κληρικών (ιερέων και μοναχών). Δεν είναι ιδιότητα, ούτε ιερατικός τίτλος. Οι σωστές προσφωνήσεις πρέπει να είναι ανάλογες με τον εκκλησιαστικό βαθμό τους: Παναγιότατε (προς Οικουμενικό Πατριάρχη), Μακαριό­τατε (προς τους άλλους πατριάρχες και τον Αρχιεπίσκοπο Ελλάδος), Σεβασμιότατε (προς μητροπολίτη), Θεοφιλέστατε (προς επίσκοπο), Πανοσιολογιότατε (προς αρχι­μανδρίτη),  αιδεσιμότατε (προς ιερέα),  ιερολογιότατε  (προς μοναχό και διάκονο). Επομένως και οι αναφορές σ’ αυτούς πρέπει να είναι αντίστοιχες με τον ιερατικό βαθμό τους, ήτοι: Οικουμενικός Πατριάρχης, Αρχιεπίσκοπος Ελλάδος, Μητροπολίτης, Επίσκοπος, Αρχι­μανδρίτης, Ιερέας, Μοναχός ή Ιερομόναχος, Διάκονος.

Για όσους χρησιμοποιούν ακρίτως και ακαίρως το «πατέρας» ισχύει η ευαγγελική ρήση «πάτερ, ἄφες αὐτοῖς· οὐ γὰρ οἴδασι τὶ ποιοῦσι..» (Κατὰ Λουκᾶν, Εὐαγγέλιον, ΚΓ΄, 34).